არ აქვს მნიშვნელობა, დედამიწის რა ნაწილში ხართ, მუდმივად მთვარის მხოლოდ ერთ მხარეს ხედავთ. მისი მეორე მხარე მუდმივად ჩვენი პლანეტის საპირისპირო მხარეს არის შებრუნებული და ეს შორეული, ე.წ. ბნელი მხარე კრატერებით იმაზე მეტად არის აჭრელებული, ვიდრე ჩვენკენ მოქცეული ნაწილი.
მთვარის ახლო, ანუ ჩვენკენ მოქცეული მხარე დაფარულია ვულკანური ბაზალტის ვრცელი ვაკეებით, რომლებიც აქედან მუქი ლაქების სახით ჩანს. ამ ორსახოვანი იერსახის მიზეზი საიდუმლოდ რჩებოდა — გამოცანად, რომელიც მას შემდეგ გაჩნდა, რაც 1960-იან წლებში მთვარეს პირველმა კოსმოსურმა ხომალდმა შემოუარა გარშემო. თუმცა, ახალმა სიმულაციამ აპოლოს ხანის ეს გამოცანა შეიძლება საბოლოოდ ამოხსნას.
სხვადასხვა მახასიათებელთა ერთად თავმოყრის შემდეგ, კომპიუტერული მოდელები მხარს უჭერს მოსაზრებას, რომ მთვარის ახლო მხარეს არსებული მასიური დარტყმითი კრატერები ერთ დროს მთლიანად გადაფარა ლავის ნაკადებმა. სხვაობები მხოლოდ ზედაპირული არაა, საკმაოდ ღრმად მიდის, რადგან ის აისახება მთვარის ორი მხარის სხვადასხვა გეოლოგიურ შემადგენლობაში.
ასტრონომები დიდი ხანია ეჭვობდნენ, რომ მთვარის ახლო მხარე ერთ დროს დაფარული იყო მაგმის მთელი ზღვით, რომელმაც, გაციების შემდეგ, კლდოვანი ლანდშაფტი მოასწორა და წარმოქმნა ის მუქი ლაქები, რომლებსაც დღეს ვხედავთ. მაგრამ, მეცნიერებს შორის კამათის საგნად რჩება ამ ვულკანური აქტივობის გამომწვევი მიზეზი.
ასეთი განსხვავებულობა შეიძლება ახსნას მთვარის სამხრეთ პოლუსთან არსებულმა მასიურმა კრატერმა, რომელსაც სამხრეთ პოლუსი-აიტკენს (SPA) უწოდებენ.
ეს აუზი მთვარეზე მომხდარი ერთ-ერთი უდიდესი და უძველესი შეჯახების შედეგია. როგორც სიმულაციები აჩვენებს, დაახლოებით 4,3 მილიარდი წლის წინ მომხდარი ეს შეჯახება ზუსტ დროსა და ზუსტ ადგილას მოხდა, რათა მთვარის მანტიის მხოლოდ ერთ მხარეს გამოეწვია ცვლილებები.
დარტყმის შედეგად წარმოქმნილ უზარმაზარ სიცხეს მანტიის ზედა ნაწილი ახლო მხარეს ასე ვრცელ ნაწილში უნდა გაეთბო; ექსპერტთა აზრით, ამის შედეგად უნდა მომხდარიყო კალიუმის, იშვიათმიწა ელემენტების, ფოსფორის და სიცხის წარმომქმნელი ელემენტების, მაგალითად, თორიუმის კონცენტრაცია.
ამ დროისათვის, სწორედ ასეთი შემადგენლობა აქვთ მეცნიერებს აღმოჩენილი მთვარის ახლო მხრიდან ჩამოტანილ ქანების ნიმუშებში, განსაკუთრებით Procellarum KREEP Terrane (PKT)-ში — ეს გახლავთ ვრცელი რეგიონი, რომელიც ცნობილია ანომალიური შემადგენლობით.
„ვაჩვენეთ, რომ სამხრეთ პოლუსი-აიტკენის აუზის წარმოქმნის პერიოდში, ნებისმიერ შესაძლო გარემო პირობებში მოხდა ახლო მხარეს ამ სიცხის წარმომქმნელ ელემენტთა კონცენტრაცია. ვფიქრობთ, სწორედ ამან განაპირობა მანტიის გადნობა, რამაც წარმოქმნა ლავის ის ნაკადები, რომლებსაც დღეს ვხედავთ ზედაპირზე“, — განმარტავს ბრაუნის უნივერსიტეტის პლანეტური მეცნიერი მეტ ჯონსი.
სამხრეთ პოლუსი-აიტკენის წარმომქმნელი შეჯახების ნარჩენები ციდან სავარაუდოდ ასობით მილიონი წლის განმავლობაში ცვიოდა.
სიმულაციებში, ახლო მხარის ყველაზე ახალი ვულკანური ვაკე დარტყმითი მოვლენიდან 200 მილიონი წლის შემდეგ მომხდარი ამოფრქვევისას წარმოიქმნა. უფრო მეტიც, ვულკანურ აქტივობათა ძლიერი მომენტები მთვარის ახლო მხარეს დარტყმის შემდეგ 700 მილიონი წლის შემდეგაც გრძელდებოდა.
ექსპერტთა განცხადებით, მიზეზი, რის გამოც ჰქონდა მთვარის ამ მხარეს უფრო მეტი რეაგირება დარტყმაზე, არის ორი — დარტყმის ადგილას კონცენტრირებული იყო სიცხის წარმომქმნელი მასალები; და ოდნავი ცვლილებები გრავიტაციაში.
მკვლევართა მიერ მოსინჯულ ყოველ სცენარში, სამხრეთ ნახევარსფეროში მანტიის ზედა ნაწილი გაცხელდა და ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს მიმართულებით დენა დაიწყო, მთვარის ახლო მხარის გავლით.
ამასობაში, „ბნელი მხარის“ მანტიის ზედა ნაწილი ზედმეტად ცივი იყო, რათა იმავე გზით, იგივე მასალები იქაც გადანაწილებულიყო.
ასეთ სხვაობას საკმაოდ კარგად უნდა წარმოექმნა ის ასიმეტრია, რაც დღეს მთვარის ორ მხარეს შორის არსებობს.
„რეგიონ Procellarum KREEP Terrane-ის წარმოქმნა ნამდვილად გახლავთ ყველაზე მნიშვნელოვანი პასუხგაუცემელი კითხვა მთვარის მეცნიერებაში. სამხრეთ პოლუსი-აიტკენის დარტყმა ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი მოვლენაა მთვარის ისტორიაში. ჩვენმა კვლევამ ორ რამეს ერთად მოუყარა თავი და ვფიქრობ, მიღებული შედეგები ნამდვილად ამაღელვებელია“, — ამბობს კვლევის ავტორი, ბრაუნის უნივერსიტეტის პლანეტური მეცნიერი მეტ ჯონსი.
კვლევა ჟურნალ Science Advances-ში გამოქვეყნდა.
მომზადებულია brown.edu-სა და ScienceAlert-ის მიხედვით.
