მზის სისტემის წარმოქმნის შესახებ არსებული გაბატონებული თეორიის მიხედვით, დიდმა, ახლომდებარე სუპერნოვამ გამოტყორცნა მატერია, რომელიც მკვრივი, ვარსკვლავთშორისი მტვრის ღრუბლის სახით გაწვა, შემდეგ კი კოლაფსირდა და დაიბადა ჩვენი მზე; მის გარშემო მოძრავი ნარჩენი მატერიით კი თანდათან წარმოიქმნა პლანეტები, მთვარეები, ასტეროიდები და სხვა დანარჩენი.
ეს თეორია ასტრონომებმა იზოტოპ ალუმინ-26-ის სიუხვის გამო განავითარეს, რომელიც გულუხვად გამოიფრქვევა სუპერნოვას აფეთქებისას.
თუმცა, ადრეული მზის სისტემის ხანის მეტეორიტების ბოლოდროინდელმა შესწავლამ აჩვენა, რომ მათში ისევე უხვად არაა რკინა-60, როგორც დანარჩენ გალაქტიკაში. ეს იზოტოპი ასევე ბარაქიანადაა წარმოდგენილი სუპერნოვებში.
„კითხვა იმაში მდგომარეობს, თუ რატომ არის ერთი მათგანი შემოსული მზის სისტემაში, მეორე კი არა“, — ამბობს განცხადებაში კვლევის თანაავტორი, ჩიკაგოს უნივერსიტეტის ასტრონომიისა და ასტრფიზიკის პროფესორი ვიკრამ დვარკადასი.
ჟურნალ Astrophysical Journal-ში რამდენიმე დღის წინ გამოქვეყნებულ კვლევაში, დვარკადასმა და მისმა ჯგუფმა შეიმუშავა მზის სისტემის ფორმაციის ახალი თეორია, რომელიც კარგად ხსნის ალუმინ-26-ისა და რკინა-60-ის თვალშისაცემ დისბალანსს იმასთან შედარებით, რასაც როგორც წესი, სუპერნოვას ნივთიერებებში ვხედავთ.
ახალი თეორიის მიხედვით, მზე დაიბადა გლაქტიკის ვარსკვლავების ერთ-ერთი ყველაზე ცხელი და მწველი ტიპის — ვოლფ-რაიეს ვარსკვლავების რომელიღაც წარმომადგენლის გარშემო არსებული მატერიის მკვრივი ბუშტის კედლებს შიგნით.
ვოლფ-რაიეს ვარსკვლავები იშვიათია და აერთიანებს ჩვენს მზეზე 50-ჯერ დიდ, მძიმე მეტალებით სავსე ვარსკვლავებს. მათი ზედაპირის ტემპერატურა 30 000-200 000 °C-ს შორის მერყეობს და შედეგად, ისინი სამყაროს ყველა სხვა ვარსკვლავზე ცხელი და კაშკაშა მნათობები არიან.
წარმოუდგენლად მაღალი სიცხე და აქროლადი გარემო ვოლფ-რაიეს ვარსკვლავებიდან მძიმე ელემენტების კოსმოსში გაჟონვას განაპირობებს. ჩვენს მზეზე ასობით მასიური ეს ვარსკვლავები საკმაოდ ცოტა ხანს ცოცხლობენ, სულ რაღაც რამდენიმე მილიონ წელიწადს, მაშინ, როცა ჩვენი მზე უკვე 4,6 მილიარდი წლისაა და კიდევ დაახლოებით 5 მილიარდ წელს იცოცხლებს.
თავდაპირველად, ისინი, როგორც წითელი სუპერგიგანტები, სწრაფად წვავენ წყალბადის მარაგს და ამის შემდეგ, უკვე ვოლფ-რაიეს რანგში იწყებენ ჰელიუმისა და სხვა მძიმე ელემენტების სინთეზს, ყველა ეს გზა კი საბოლოოდ რკინამდე მიდის. დიდი ოდენობით ეს მძიმე ელემენტები ზედაპირს ბუშტის სახით ეკვრის, სადაც მათ ფატრავს მძვინვარე ვარსკვლავური ქარები და კოსმოსში გატყორცნის.
მძვინვარე ვარსკვლავის გარშემო, წარმოიქმნება მძიმე ელემენტების თხელი, მკვრივი გარსის მქონე ბუშტი. ამ ბუშტების ზომა დამოკიდებულია ვარსკვლავის თავდაპირველ მასაზე. ზოგიერთი მათგანის დიამეტრმა შეიძლება მიაღწიოს ათობით პარსეკს (1 პარსეკი = 3,26 სინათლის წელს), მის ცენტრში კი აუცილებლად მოთავსებულია აქროლადი ვარსკვლავი.
ახალი თეორიის მიხედვით, ჩვენი მზე სწორედ ასეთი, უზარმაზარი კოსმოსური ბუშტის კედლებს შიგნით დაიბადა, სადაც მაღალმა სიმკვრივემ სწრაფი ფორმაციაც განაპირობა.
„ისინი მართლაც უზარმაზარია. მზის რადიუსი ამ ბუშტის ზომასთან შედარებით ძალიან პატარაა. ვაცხადებთ, რომ კოლაფსი განიცადა ამ გარსის რაღაც ნაწილმა და შედეგად, წარმოიქმნა ადრეული მზის სისტემა“, — მისწერა იმეილში დვარკადასმა გამოცემა Popular Mechanics-ს.
ვოლფ-რაიეს ვარსკვლავები სწრაფად წარმოქმნიან დიდი ოდენობით ალუმინ-26-ს. მისი სინთეზე მათ ბირთვებში მიმდინარეობს, მაგრამ გარკვეული ნაწილი ზედაპირამდე აღწევს და კოსმოსში გაიტყორცნება, სადაც ეჯახება გარშემორტყმული ბუშტის მკვრივ გარსს და მას ამ იზოტოპით ამდიდრებს. სუპერნოვასგან განსხვავებით, ვოლფ-რაიეს ვარსკვლავები არ გამოტყორცნიან რკინა-60-ს.
„მოსაზრება მდგომარეობს იმაში, რომ ვოლფ-რაიეს ვარსკვლავებიდან გატყორცნილი ალუმინ-26 გარე მიმართულებით მიაქვს მარცვლებს, რომლებიც ვარსკვლავის გარშემო მტვერს წარმოქმნიან. ამ მარცვლებს საკმარისი ბიძგი აქვთ იმისათვის, რათა კედლის ერთი მხარე გახვრიტონ, სადაც როგორც წესი, ისინი მთლიანად ინგრევა და გარსში ჩაჭედილი რჩება ალუმინი“, — ამბობს დვარკადასი.
ვოლფ-რაიეს ვარსკვლავის სიკვდილის შემდეგ, გარსი ცივდება, მისი ნაწილი კოლსაფსირდება და წარმოიქმნება ახალი ვარსკვლავები; ასე გაჩნდა ჩვენი მზეც.
ვოლფ-რაიეს ვარსკვლავების რაოდენობასა და მათ ბუშტებში ნივთიერებათა გადანაწილებაზე დაყრდნობით, დვარკადასსა და მის ჯგუფს სჯერა, რომ მზის მსგავს ვარსკვლავთა 1-16 პროცენტი ასეთ გარემოში უნდა დაბადებულიყო.
უმეტეს შემთხვევებში, ვარსკვლავები სიცოცხლეს სუპერნოვას მსგავსი ამოფრქვევებით ასრულებენ. თუ ვოლფ-რაიეს ვარსკვლავის შემთხვევაშიც ასე მოხდება, მკვლევართა ვარაუდით, აფეთქების დროს წარმოქმნილი რკინა-60 გადანაწილდება არათანაბრად და სავარაუდოდ, იგი წარმოდგენილი არ იყო გარსის იმ ნაწილში, სადაც ჩვენი მზის სისტემა წარმოიქმნა ანდა საერთოდაც, მას არ გაუხვრეტია გარსის კედელი.
ალტერნატიულად, ვოლფ-რაიეს ვარსკვლავი შეიძლება პირდაპირ შავ ხვრელად გადაიქცეს, რა დროსაც ცოტა რკინა-60 წარმოიქმნება.
მზის სისტემის ფორმაციის საიდუმლო ალბათ კიდევ წლობით გასტანს, რადგან მეცნიერები დეტალურად სწავლობენ, მუშაობს თუ არა ვოლფ-რაიეს ვარსკვლავის თეორია; ამავე დროს, განიხილავენ ახალ თეორიებსაც.
თუმცა, წარსულის შესახებ სიმართლის თქმა შეუძლია უძველეს კოსმოსურ ნამსხვრევებში ჩაწერილ გასაღებებს, რადგან ეს ნამსხვრევები სწორედ იმ პერიოდს ეკუთვნის, როცა მზის სისტემა არსებობას იწყებდა.
ამ მხრივ, არის ერთი კარგი ამბავი — NASA-ს კოსმოსური ხომალდი OSIRIS-REx-ი უკვე მიემართება ჩვენთან ახლომდებარე ბებერი ასტეორიდისკენ, სახელად ბენუ. ხომალდი მისი ზედაპირიდან ნიმუშებს აიღებს და 2023 წლის სექტემბერში დედამიწაზე ჩამოიტანს. ალბათ სწორედ მაშინ გასცემენ ასტრონომები უფრო სრულყოფილ პასუხს მზის სისტემის ფორმაციის შესახებ არსებულ მრავალ კითხვას.
მაგრამ სანამ ეს დღე დადგება, ისიამოვნეთ იმ ფაქტით, რომ დიდი ალბათობით, ყველაფერი რასაც ფლობთ, ყველაფერი რასაც ხედავთ მზიდან პლუტონს გადაღმამდე და თქვენს სხეულში არსებული ატომებიც კი, ერთ დროს მძიმე ელემენტების სუპერცხელი პლაზმა იყო ვოლფ-რაიეს ვარსკვლავის გარშემო არსებულ მკვრივ გარსს შორის მოქცეულ ნამდვილ ჯოჯოხეთში.
მომზადებულია Popular Mechanics-ის მიხედვით
