ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრი (EMC) თემირლან მაჩალიკაშვილის სიცოცხლის ხელყოფის საქმეზე პროკურატურას მიმართავს და მოითხოვს 2017 წლის 26 დეკემბერს სოფელ დუისში ჩატარებული დაკავების ოპერაციის კანონიერების და მისი დაგეგმვისა და განხორციელების ეტაპზე ძალის გადამეტებისა და უფლებების დარღვევის რისკების მინიმიზაციის გეგმის, ასევე თემირლან მაჩალიკაშვილისთვის აღმოჩენილი სამედიცინო დახმარების დროულობისა და ადეკვატურობის შეფასებას – ამის შესახებ არასამთავრობო ორგანიზაციის მიერ გავრცელებულ განცხადებაშია ნათქვამი.
EMC მიიჩნევს, რომ არსებითია სისხლის სამართლის კოდექსის 333-ე მუხლის მე-3 ნაწილის „გ“ ქვეპუნქტის საფუძველზე უფლებამოსილების გადამეტების თაობაზე თბილისის პროკურატურაში მიმდინარე გამოძიების პროცესში პროკურატურამ სათანადოდ შეისწავლოს არა მხოლოდ უშუალოდ სროლის განმახორციელებელი სპეცრაზმელის სამართლებრივი პასუხისმგებლობის საკითხი, არამედ სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურის სხვა თანამდებობის პირების სამართლებრივი პასუხისმგებლობის საკითხი, რომლებიც დაკავების ოპერაციის დაგეგმვასა და განხორციელებას ხელმძღვანელობდნენ.
„ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-2 მუხლი (სიცოცხლის უფლება) კრძალავს სახელმწიფოს აგენტების მიერ სიცოცხლის მოსპობას, როგორც განზრახ, ისე გაუფრთხილებლობით და ასეთ შედეგს დასაშვებად მიიჩნევს, მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ეს აბსოლუტურ აუცილებლობას წარმოადგენს, პირის სიცოცხლის ან მართლსაწინააღმდეგო ძალადობისგან დაცვისთვის. მე-2 მუხლის ქვეშ სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის შემოწმების დროს, ევროპული სასამართლო მსჯელობს ოპერაციის დაგეგმვის და განხორციელების დროს სიცოცხლის დაცვის ვალდებულებაზე. სასამართლოს განმარტებით, კონვენციის მე-2 მუხლთან შესაბამისობისთვის ყველაფერი უნდა გაკეთდეს ლეტალური ძალის გამოყენების ან “შემთხვევითი“ სიცოცხლის მოსპობის შემთხვევების მინიმუმამდე დაყვანისთვის. ამისთვის ოპერაციის დროს სამართალდამცავებისთვის ხელმისაწვდომი უნდა იყოს ალტერნატიული გამანეიტრალებელი საშუალებები (მაგ. წყლის ზარბაზნები ან რეზინის ტყვიები), რაც ავტომატურად ლეტალური ძალის გამოყენების აუცილებლობას დააზღვევს. ამასთან, მკაფიოდ უნდა იყოს განსაზღვრული ოპერაციის განხორციელების სხვადასხვა ეტაპზე ჩართული სამართალდამცველების უფლება-მოვალეობები, ასევე მათ შესაბამისი გადამზადება უნდა ჰქონდეთ გავლილი.
სიცოცხლის დაცვის ვალდებულებებზე მსჯელობისას ევროპული სასამართლო ყურადღებას ამახვილებს სპეცოპერაციის შედეგად დაშავებული პირებისთვის შესაბამისი სამედიცინო დახმარების გაწევისაუცილებლობაზე. სასამართლო აუცილებელ წინაპირობად არ მიიჩნევს სამედიცინო დახმარების შედეგად პირის გადარჩენის შესაძლებლობას და ამის მიუხედავად ამოწმებს სამართალდამცავების შესაძლო გაუფრთხილებლობას პირის სიცოცხლის დაცვასთან მიმართებით, მაგალითად სასწრაფო დახმარების დაგვიანებული გამოძახების შემთხვევაში.
მსგავს საქმეებში ევროპული სასამართლო მტკიცების ტვირთს სახელმწიფოს აკისრებს და სთხოვს, რომ მან წარმოადგინოს დამაჯერებელი დასაბუთება სროლის აუცილებლობის შესახებ, მას შემდგომ, რაც განმცხადებელი შეძლებს prima facie მტკიცებულებებით ძალის გადამეტების ჩვენებას. სასამართლო, მათ შორის, დასაბუთების დამაჯერებლობის განსაზღვრისას ყურადღებას ამახვილებს ჩატარებული გამოძიების ეფექტიანობაზე, მთავარი გარემოებების, მათ შორის, გარდაცვლილი პირის მხრიდან შექმნილი საფრთხის დადგენის კონტექსტში. გამოძიების „სერიოზულობის“ შესახებ დასკვნებს ძალის გამოყენების „აბსოლუტური აუცილებლობის“ დასადგენად სასამართლო იყენებს მაგალითად მაშინ, როდესაც გამოძიების ხარვეზები ეხება სიცოცხლისთვის საფრთხის შემქმნელი კონკრეტული სამართალდამცავის იდენტიფიცირებას, ასევე ექსპერტთა დასკვნების არარსებობას, გამოძიების გაჭიანურებას. სახელმწიფოს მიერ მტკიცებულებების წარმოუდგენლობა, მაგალითად ოპერაციის დაგეგმვისა და კონტროლის ნაწილში, სასამართლოსთვის სიცოცხლის დაცვასთან მიმართებით სამსახურების ღონისძიებების ხარვეზიანობის ნიშანია, შესაბამისად სახელმწიფოს წინააღმდეგ გამოიყენება. აღნიშვნის ღირსია ასევე ისიც, რომ სასამართლო კრიტიკულად უყურებს სამართალდამცავების მიერ სიცოცხლის მოსპობის საქმეების გამოძიების ეტაპზე თავად სამართალდამცავების მიერ წარმოდგენილი ვერსიის ავტომატურ გაზიარებას. პოლიციელების ჩვენებებს ზოგადად საეჭვო მტკიცებულებით ღირებულებას ანიჭებს სასამართლო, როდესაც საკითხი სახელმწიფოს წარმომადგენლების მიერ უფლებამოსილების შესაძლო ბოროტად გამოყენებას ეხება.
აღნიშნული სტანდარტების გათვალისწინებით, EMC პროკურატურის წინაშე წარდგენილ ვრცელ განცხადებაში უთითებს, რომ 2017 წლის 26 დეკემბერს სოფელ დუისში განხორციელებული დაკავების ოპერაციაზე ვრცელდება სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით განსაზღვრული ზოგადი სამართლებრივი რეჟიმი და არა კონტრტერორისტული ოპერაციების ჩატარებისთვის გათვალისწინებული სპეციალური სამართლებრივი რეჟიმი. შესაბამისად, დაკავებამდე პერიოდში თემირლან მაჩალიკაშვილის საქმიანობისა და ცხოვრების ჩვეულებრივი წესის გათვალისწინებით, გაუგებარია, რატომ გახდა საჭირო მისი დაკავებისთვის ძალის დემონსტრაციაზე ორიენტირებული, მასშტაბური შეიარაღებული ოპერაციის ჩატარება, რომელიც იმთავითვე შეიცავდა უფლების დარღვევის მაღალ რისკებს. მეტიც, იმ პირობებში, თუ დაკავებისთვის სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურს ჰქონდა აღნიშნული პირების დაკავების სასამართლო განჩინება, რომელიც თავის მხრივ გამორიცხავდა გადაუდებელი აუცილებლობის პირობებში მათ დაკავებას, კითხვის ნიშნები ჩნდება, თუ რატომ არ განხორციელდა დაკავების ოპერაცია დღისით კანონით განსაზღვრული წესის მიხედვით. აღნიშნული პრობლემა პირდაპირ უკავშირდება დაკავების ოპერაციის დროს საფრთხეების მინიმიზაციის საკითხს, რომელიც როგორც ზემოთ ითქვა სიცოცხლის უფლების დაცვის ვალდებულების ქვეშ მკაცრად მოწმდება ევროპული სასამართლოს მიერ.
წინამდებარე საქმეზე EMC გამოძიებას ასევე სთხოვს სუს-ის მიერ სოფელ დუისში თ. მაჩალიკაშვილის დაკავების ოპერაციის დაგეგმვასა და განხორციელებასთან დაკავშირებული მნიშვნელოვანი გარემოებების, მათ შორის, ლეტალური ძალის გამოყენების მინიმიზაციის გეგმის მკაცრ შემოწმებას:
ვინ იყვნენ დაკავების სპეცოპერაციის დაგეგმვასა და ჩატარებაზე პასუხისმგებელი უწყებები და პირები და როგორი იყო მათი მოქმედების სტრატეგია, გეგმა და რამდენად ეფექტიანი იყო კოორდინაციის პროცესი მათ შორის?
რამდენად საკმარისად დასაბუთებული სუს-ის შეფასება დასაკავებელი პირების მხრიდან მომდინარე შესაძლო წინააღმდეგობის მასშტაბის და ფორმების შესახებ?
გააჩნდა თუ არა სუს-ს ოპერაციის დაგეგმვისას ლეტალური ძალის გამოყენების რისკების მინიმალიზების გეგმა? აღჭურვილები იყვნენ თუ არა სპეცრაზმელები ნაკლებად დამაზიანებელი იძულების საშუალებებით და როგორი იყო მათი გამოყენების ინსტრუქცია?
ლეტალური ძალის გამოყენების მომენტში რამდენად იყო დაცული გაფრთხილების სავალდებულო წესი სპეცრაზმელების მიერ?
გააჩნდათ თუ არა ოპერაციის განმახორციელებელ პირებს სათანადო მომზადება გავლილი ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენების წესების შესახებ, როდის გაიარეს მათ ეს პროგრამები და რამდენად ადეკვატური იყო პროგრამების შინაარსი?
ჰქონდა თუ არა დაკავების ოპერაციის ადგილზე სუს-ს მობილიზებული სასწრაფო დახმარების მანქანები და ექიმების, ასევე საჭირო ტექნიკის რესურსი?
რომელი უწყება ახორციელებდა დაჭრის შემდეგ თ. მაჩალიკაშვილის დროული ჰოსპიტალიზაციის პროცესის კოორდინირებას და რამდენად დროულად/მყისიერად და ჯეროვნად მოხდა ამ პროცესის ორგანიზება?
ამასთან EMC უთითებს, რომ იმის გამო, რომ თ. მაჩალიკაშვილის დაჭრის მომენტში შემთხვევის ადგილზე რამდენიმე საათის განმავლობაში სრული კონტროლი მხოლოდ სუს-ის თანამშრომლებს ჰქონდათ და სწორედ მათ მიერ მოხდა თითქოსდა თემირლან მაჩალიკაშვილის კუთვნილი ხელყუმბარის ამოღება, აღნიშნული მტკიცებულების ვალიდურობა იმთავითვე სადავო ხდება საქმეზე. მეტიც, საქმისთვის არსებითი და პირდაპირი მნიშვნელობის მქონე მტკიცებულების ამ ფორმით და პირობებით სუს-ის თანამშრომლების მიერ ამოღების ფაქტი თავის მხრივ სერიოზულ კითხვებს აჩენს სწორედ სუს-ის თანამშრომლების მიერ ძალის შესაძლო გადამეტების საქმეზე მიმდინარე გამოძიების დამოუკიდებლობასა და ობიექტურობასთან დაკავშირებით.
EMC თ. მაჩალიკაშვილის ოჯახის ინტერესებს იცავს უფლებამოსილების გადამეტების საქმეზე მიმდინარე გამოძიების წინაშე. აღსანიშნავია, რომ მოთხოვნის მიუხედავად, თ. მაჩალიკაშვილის ოჯახის წევრებს ამ დრომდე არ აქვთ დაზარალებულის უფლებამონაცვლის სტატუსი, რაც ჩვენს მიერ გასაჩივრდა ზემდგომ პროკურორთან. მიუხედავად იმისა, რომ დაზარალებულის უფლებამონაცვლის სტატუსის არ არსებობის პირობებში, პროკურატურა უზრუნველყოფს საქმის მასალების ნაწილზე (საიდუმლო მასალების გარდა) EMC-ის ადვოკატის წვდომას, გამოძიების პროცესში სრულყოფილი მონაწილეობისა და საქმის სწორი შეფასებისთვის, არსებითია ოჯახს დროულად მიენიჭოს დაზარალებულის სტატუსი.
საქმეზე მაღალი საზოგადოებრივი ინტერესისა და გამოძიებაზე საჯარო კონტროლის მნიშვნელობის გათვალისწინებით, EMC მომავალშიც გააგრძელებს საზოგადოების ინფორმირების გამოძიების პროცესისა და საქმესთან დაკავშირებული მნიშვნელოვანი სიახლეების შესახებ“, – აცხადებენ არასამთავრობო ორგანიზაციაში.
