აღმოჩენილია „უხილავი“ ვარსკვლავები — მეთოდი, რომლითაც შესაძლოა, მრავალი შავი ხვრელიც ვიპოვოთ
18:05, 03.02.2020
2016 წლის ივლისსა და აგვისტოში, კოსმოსურ ობსერვატორია „გაიას“ მონაცემებში ასტრონომებმა რაღაც ნამდვილად უცნაური შენიშნეს. შორეული ვარსკვლავი უჩვეულოდ აკაშკაშდა, შემდეგ კი ჩაბნელდა. რამდენიმე კვირის შემდეგ, ის ხელახლა აკაშკაშდა და ისევ ჩაბნელდა.
ასეთი უცნაური ქცევა ვარსკვლავის არანაირ მოქმედებასთან კავშირში არ იყო. სინამდვილეში, სივრცე-დროს ამრუდებდა და ვარსკვლავის სინათლეს აკაშკაშებდა ჩვენსა და მას შორის მდებარე უხილავი ობიექტის გრავიტაცია.
ახლახან, ასტრონომებმა გაარკვიეს, თუ რა არის ეს უხილავი ობიექტი — ჩვენგან 2544 სინათლის წლის მანძილზე მდებარე ბინარული (ორმაგი) ვარსკვლავური სისტემა, რომელიც იმდენად მკრთალია, რომ ჩვენ საერთოდ ვერ ვხედავთ. იმის საფუძველზე, თუ როგორ ზრდის ამ ვარსკვლავის გრავიტაცია სინათლეს, ასტრონომებმა გამოიანგარიშეს ამ სისტემის მასა, მანძილი და ორბიტა.
მათი განცხადებით, ამ მეთოდით შესაძლებელია ირმის ნახტომის სხვა დამალულ ობიექტთა ადგილმდებარეობის დადგენაც, მაგალითად, ვარსკვლავური მასის მილიონობით შავი ხვრელისა.
ასტრონომთა ჯგუფის თქმით, ამ სისტემის ბუნების გარკვევის უდიდესი გასაღები აღმოჩნდა წყარო ობიექტის განმეორებადი აკაშკაშება და ჩაბნელება. მოვლენას Gaia16aye უწოდეს.
ვარშავის უნივერსიტეტის ასტრონომ ლუკაშ ვიჟიკოვსკის განცხადებით, თუკი ლინზა მხოლოდ ერთი ობიექტის მიერ არის წარმოქმნილი, ის გამოიწვევს მხოლოდ პატარა, მტკიცე მატებას სიკაშკაშეში, რასაც მოჰყვება მისი მშვიდად ჩაბნელება, რადგან ლინზა შორეულ წყაროსა და ჩვენ შორის ჩაივლის.
მისივე თქმით, ამ შემთხვევაში, ვარსკვლავის სიკაშკაშე არა მშვიდად, არამედ მკვეთრად შემცირდა, მაგრამ რამდენიმე კვირის შემდეგ კვლავ აკაშკაშდა, რაც საკმაოდ უჩვეულოა. 500-დღიანი დაკვირვების დროს, ვარსკვლავი ხუთჯერ აკაშკაშდა და ჩაბნელდა.
ეს კი იმაზე მიუთითებს, რომ ბინარული სისტემა წარმოქმნის ე. წ. გრავიტაციული მიკროლინზირებას — ეფექტს, რომელსაც აინშტაინი პროგნოზირებდა და ხდება მაშინ, როცა წინა ფონზე მდებარე ობიექტის გრავიტაცია ამრუდებს სივრცე-დროს და აკაშკაშებს უკანა ფონზე მდებარე ობიექტის სინათლეს.
უფრო ფართო მასშტაბით, ამ ეფექტის საშუალებით ასტრონომები სწავლობენ შორეულ ობიექტებს; როგორც ჩანს, პატარა ლინზებიც შეიძლება საკმაოდ გამოსადეგი იყოს.
Gaia16aye-ის შემთხვევაში, მიკროლინზას წარმოადგენდა ძლიერ გადიდებული რეგიონების კომპლექსური ქსელი. ამ რეგიონში გამავალი ფონური წყაროს სინათლე სწრაფად აკაშკაშდება და შემდეგ სწრაფადვე ჩაბნელდება, რადგან რეგიონი მოძრაობს.
Gaia16aye-ის მიკროლინზირების მოვლენაში ამ მახასიათებლის დეტალურად შესწავლის შედეგად გამოვლინდა ბინარული ვარსკვლავური სისტემა, სახელად 2MASS19400112+3007533. შედგება ორი წითელი ჯუჯა ვარსკვლავისგან, რომლებსაც 57 და 36 მზის მასა აქვთ. მოძრაობენ საერთო გრავიტაციული ცენტრის გარშემო, ყოველ 2,88 წელიწადში ერთხელ.
ვარშავის უნივერსიტეტის ყოფილი და ამჟამად კალიფორნიის ტექნოლოგიური ინსტიტუტის ასტრონომის, პშემეკ მრუზის განცხადებით, ამ ბინარულ სისტემას საერთოდ ვერ ვხედავთ, მაგრამ ვხედავთ მისი, როგორც ლინზის ეფექტებს უკანა ფონზე მდებარე ვარსკვლავზე და შესაბამისად, მის შესახებ ყველაფერი გაირკვა.
მისივე თქმით, თავად ბინარული ვარსკვლავის დანახვის გარეშე, მათ შეძლეს განესაზღვრათ სისტემის ბრუნვის პერიოდი, შემადგენელ ვარსკვლვთა მასა, მათი დაშორება, ორბიტის ფორმა და თითქმის სხვა ყველაფერი.
მკვლევართა ჯგუფი იმედოვნებს, რომ ამ მეთოდით იპოვიან ეულ, ვარსკვლავური მასის შავ ხვრელებსაც — რაც ახალი ავტომატური ხელსაწყოს ერთ-ერთი მთავარი მიზანია; ის გაიას მონაცემებში ვარსკვლავთა სინათლის ჩაბნელებებს ეძებს.
ამ დროისათვის, ამ შავი ხვრელების შესახებ ძალიან ცოტა რამ ვიცით. ვამჩნევთ მხოლოდ მაშინ, როცა ისინი მიმდებარე სივრცესთან ურთიერთქმედებენ, მაგალითად, აქტიურად სანსლავენ ვარსკვლავს, ანდაც ბინარულ წყვილში არიან ჩვეულებრივ ვარსკვლავთან.
თუმცა, დღემდე მოუხელთებელი რჩებიან ამ ტიპის მძინარე შავი ხვრელები. თუკი შევძელით და აღმოვაჩინეთ უხილავი წითელი ჯუჯა ვარსკვლავების წყვილი, რომელთა მასაც ჯამში მზის მასაზე ნაკლებია, ამ მეთოდით თავისუფლად შესაძლებელია ვარსკვლავური მასის შავი ხვრელების პოვნაც; მეცნიერთა ამჟამინდელი შეფასებით, ამ ტიპის შავ ხვრელთა მასის ქვედა ზღვარი დაახლოებით ხუთი მზის მასას უდრის.
ლუკაშ ვიჟიკოვსკი საკმაოდ ოპტიმისტურად არის განწყობილი და იმედოვნებს, რომ ამ მეთოდით წელს პირველ შავ ხვრელსაც აღმოვაჩენთ.
