ნებისმიერ რეგიონში ებრაელთა დამკვიდრების თარიღი იმავდროულად ისტორიული სამშობლოდან მათი აყრის მაჩვენებელიც არის. ეს უკანასკნელი, თავისთავად, ტრაგიკული ფაქტია. ტრაგიკული ფაქტების დეფიციტს კი ამ ბიბლიური ერის ისტორია ნამდვილად არ განიცდის. სამშობლოდან ოტებული ტანჯული ერის გადმოხვეწის შესახებ ლეონტი მროველისეული „ქართლის ცხოვრების“ ცნობა მხოლოდ ერთი ფრაგმენტია ათასწლეულთა ვრცელ ჩამონათვალში, დედამიწის ზურგზე ამ უნიკალური უძველესი ერის მიმოფანტვას რომ აღნუსხავს.

იმ დროს, როცა ებრაელები მცხეთასა და მის რეგიონში დასახლდნენ, პარალელურად მცირე აზიის მიწებზეც (პონტო, ბითვინია, გალატია, კაპადოკია) ყოფილან გაბნეულნი. ამის თაობაზე მე-4 საუკუნის საეკლესიო ისტორიკოსის, ევსები კესარიელის, წყარო გვაუწყებს: „პეტრე [მოციქული] უქადაგებდა [„კეკერიხენაი“] პონტოში, გალატიასა და ბითვინიაში, კაპადოკიასა და აზიაში გაფანტულ იუდეებს [„ეკ დიასპორას იუდაიოს ეოიკენ“]. 720 თუ 722 წელს, ანუ ნაბუქოდონოსორამდეც (586წ.), მოხდა ებრაელთა მასობრივი დატყვევება და განთესვა, ოღონდ სამარიასა და ისრაელში და არა იერუსალიმსა და იუდეაში. საქმე ისა არის, რომ მეფე სოლომონის შემდეგ იუდეა და ისრაელი ცალ-ცალკე სახელმწიფოები იყვნენ – იუდეა ორით, ისრაელი კი ათი მუხლით. იმ დროს წინა აზიაში ასირიელები ბატონობდნენ და არა ბაბილონელები. ერთ-ერთი წყაროს თანახმად, 722 წელს ასურეთის მეფე სარგონ (შარუკინ) მეორემ აიღო სამარია და მისი ისრაელობა გაფანტა თავის მსოფლიო სახელმწიფოში“.

ეს იყო ებრაელთა პირველი დიდი განთესვა და მისი კვალი რიგი წყაროების (პლატონ იოსელიანი, კათოლიკოსი კირიონ მეორე, 1849 წლის „კავკასიური კალენდარი“) მიხედვით, საქართველოშიც უნდა მოდიოდეს. საერთოდ, ქართულ-ებრაულ ურთიერთობებს კი იმავე ლეონტი მროველის „ქართლის ცხოვრების“ ცნობით, ჯერ კიდევ ბიბლიური მოსეს ეპოქაში ჰქონია ადგილი. ყოველივე ამის შესახებ უფრო ვრცლად იხილეთ ჩემი პუბლიკაცია „… აქეს ღმერთი ისრაელთა“.

ასე რომ, უხსოვარი დროიდან პლანეტის მერიდიანებზე დიასპორებად თუ უიმისოდ გაბნეულ ებრაელობას ეროვნების მიმანიშნებელი ტერმინის გვერდით სადაურობის აღმნიშვნელი ზედსართავიც მოემატა. მსაზღვრელ-საზღვრულის ერთობლიობამ კი მტკიცედ დაამკვიდრა ცნებები, რომელთა უფართოესი დიაპაზონი კონტინენტური გეოგრაფიიდან ლოკალურ ტოპონიმიკამდე ვრცელდება და თან რასობრივ მაჩვენებელსაც მოიცავს: „ამერიკელი ებრაელი“, „ევროპელი ებრაელი“ (აშკენაზი), „აფრიკელი ებრაელი“, „ზანგი ანუ აფრო-ამერიკელი ებრაელი“, „შუა აზიელი ებრაელი“, „რუსი ებრაელი“, „მთიელი ებრაელი“, „სპარსი ებრაელი“ (ლახლუხა), „ყუბელი ანუ აზერბაიჯანელი“ (ებრაელი), „ქართველი (ახალციხელი, ცხინვალელი, ონელი, გორელი, საჩხერელი, კულაშელი და ა.შ.) ებრაელი“ და სხვა.

აღნიშნულის მიხედვით, პლანეტაზე მჭიდროდ ფეხმოკიდებულ ებრაელთა სადაურობის ვრცელ სპექტრს მხოლოდ „სომეხი ებრაელის“ ცნება აკლია, რაც, პრაქტიკულად, არც არსებობს.

ისტორიულ სამშობლოში რეპატრირების ვრცელმა პროცესმა ებრაული დიასპორები პოსტსაბჭოთა სივრცეში, მართალია, მინიმუმამდე დაიყვანა, მაგრამ სომხეთთან მიმართებაში არც ეს მიზეზი მიზეზობს. და ეს საბჭოთა სივრცეში მოსახლეობის აღწერის უკანასკნელმა, 1990 წლის მონაცემებმაც ცხადყო.

საუკუნეთა განმავლობაში ამიერკავკასიის ცალკეულ რეგიონებში ებრაელობა ძირითადი ადგილობრივი ეთნოსის პარალელურად, მკვიდრ მოსახლეობასთან ერთად მოდის. რაც შეეხება სომხეთს, ეს სერიოზულ კვლევას საჭიროებს, რაც ებრაელთა ისტორიის შესწავლის საქმეში კიდევ ერთ ფურცელს გადაშლის.

სომხეთში, არაქსის ხეობაში, არქეოლოგიური გათხრებისას აღმოჩენილმა ძველი ებრაული სასაფლაოს ნაშთებმა მსოფლიო ებრაული პრესა ააჭრელა. ამ ფაქტმა საყოველთაო გაოცება გამოიწვია და საერთაშორისო მედიის სხვა არხებიც დააინტერესა. აღნიშნულის მიუხედავად, ეს თემა სულაც არ არის „ყამირი“. ლიტერატურა,  ისტორიული წყაროები, ხალხური თქმულებანი მეტად მნიშვნელოვან ცნობებს შეიცავენ.

1945 წელს გამოცემულ საქართველოს ებრაელთა ისტორიულ-ეთნოგრაფიული სახელმწიფო მუზეუმის შრომათა მე-3 ტომში დაბეჭდილია პროფესორ ლეონ მელიქსეთ-ბეკის ვრცელი სამეცნიერო რუსულენოვანი ნარკვევი „ARMENO-HEBRAIKA“. ნაშრომი ჩვენი მსჯელობის კონტექსტში ბევრ უნიკალურ ცნობას გვაწვდის. კერძოდ, ძველი სომხეთის ტერიტორიაზე ებრაელთა გამოჩენა (ისევე, როგორც ასირიელების და, საერთოდ, სემიტების) უკავშირდება ახლო აღმოსავლეთში სპარსეთის ბატონობის ეპოქას. ეს გარემოება განაპირობებს ვაჭრობისა და აღებ-მიცემობის ჩასახვას, რაშიც სემიტები მთავარ როლს თამაშობდნენ. ჰეროდოტეს ცნობით, მთლიანად სპარსეთის იმპერიის კულტურულ-ეკონომიკურ ცხოვრებაში და, კერძოდ, ბაბილონსა და ევფრატისპირა სომხეთს შორის ვაჭრობაში წამყვან როლს ასირიელები ასრულებდნენ.

გარდა ამისა, მელიქსეთ-ბეკის თქმით, ებრაულ-არამეული, ბერძნული, სომხური და ქართული წყაროები სომხეთში ებრაელთა გამოჩენას ბევრად ადრეულ ეპოქას, სომხეთის სახელმწიფოებრიობამდელ პერიოდს უკავშირებენ. ამასთანავე, ავტორი იოსებ ფლავიუსსაც იმოწმებს, რომელიც, თავის მხრივ, ქალდეურ წყაროს მოიხმობს.

V-VI საუკუნეების ცნობილი სომეხი ისტორიკოსი მოსე ხორენაცი (იგივე მოვსეს ხორენსკი, როგორც მას მელიქსეთ-ბეკი მოიხსენიებს) ებრაელთა დამტყვევებელი ბაბილონელი მეფის, ნაბუქოდონოსორის ეპოქას იმ ნიშნით გამოარჩევს, რომ მას უკავშირებს სომხეთში ბაგრატუნების წინაპართა გამოჩენას. ხორენაცი ნაბუქოდონოსორის დროინდელი სომეხი მეფე-თავადის, ჰრაჩიას შესახებ აღნიშნავს, რომ მან ნაბუქოდონოსორს გამოსთხოვა ტყვე ებრაელთა ერთ-ერთი თავკაცი შამბათი (შმბათი), დიდი პატივით ჩამოიყვანა და დაასახლა სომხეთში. სწორედ მან დაუდო სათავე ბაგრატუნთა გენეტიკას. ხორენაცი „სომხეთის ისტორიაში“ აღნიშნავს, რომ „მეფე ვაღარშაკმა ებრაელი წარმომავლობის ძლიერსა და ბრძენ შამბათ-ბაგრატს და მის შთამომავლობას არშაკიდთა დინასტიის გვირგვინდებისა და ბაგრატუნთა საგვარეულო პატივი უბოძა“. ამავე ებრაელ ბაგრატზე ხორენაცი მეორეგან წერს, რომ მეფისადმი გამოჩენილი თავდადებისა და ვაჟკაცობისათვის ბაგრატის შთამომავლობა დაჯილდოვდა სახლთუხუცესის ტიტულით, მეფის გვირგვინდების უფლებით, გვირგვინთუხუცესისა და სპასპეტის წოდებებით. შემდგომ ისტორიკოსი გვაუწყებს, რომ ბაგრატუნების საგვარეულომ უარყო წინაპართა   რჯული და წინაპართა სახელები. სავარაუდოა, ამის მიზეზი ისიც იყო, რომ, როგორც ხორენაცი აღნიშნავს, ბაგრატუნები, ებრაული წარმომავლობის გამო, არშაკიდთა დინასტიის თავდაპირველ მეფეთაგან დევნას განიცდიდნენ. მაგალითად, მეფე ვაღარშაკმა არმავირში სთხოვა ებრაელ შამბათ-ბაგრატს, უარეყო ებრაული რჯული და თაყვანი ეცა კერპებისათვის, მაგრამ შამბათი არ დასთანხმებია.

თუმცა, მელიქსეთ-ბეკი თავის ნაშრომში ისტორიკოს ვარაგაშიანის შენიშვნას იზიარებს იმის თაობაზე, რომ ხორენაცი ზედმეტად იყო გატაცებული ბაგრატუნთა ებრაული წარმომავლობის იდეით და ისტორიის კვლევისას ყოველ შემხვედრ ებრაელს ბაგრატუნად მიიჩნევდა. მელიქსეთ-ბეკის „ARMENO-HEBRAIKA“ ბაგრატუნთა პარალელურად ბაგრატიდთა საგვარეულოს ებრაულ სათავეებს მიმოიხილავს და მოიხმობს XI საუკუნის ქართველ  ისტორიკოს სუმბათ დავითის ძეს და მის სპეციალურ, ვრცელსათაურიან ტრაქტატს – „ისტორია ბაგრატიდთა, ჩვენს ქართველ მეფეთა, საიდან მოვიდნენ ისინი ამ ქვეყანაში, ან როდიდან განაგებენ ქართველთა სამეფოს“.

* * *

სომხეთში ებრაელთა მასობრივი გადმოსახლება თარიღდება მხოლოდ ჩვენს ერამდე პირველი საუკუნით, ტიგრან მეორის, იმავე ტიგრან დიდის სირიასა და პალესტინაში ლაშქრობის შემდეგი პერიოდით, რასაც, პირველ ყოვლისა, ადასტურებენ იოსებ ფლავიუსი („ებრაელთა რომაელებთან ომების ისტორია“) და მოსე ხორენაცი („სომხეთის ისტორია“). ფტოლემაიდში ლაშქრობის შედეგად ტიგრანმა დაატყვევა მრავალი ებრაელი და ჩამოასახლა არმავირსა და ვარდგესავანში. არმავირიდან კი მოგვიანებით ქალაქ ერვანდში გადაასახლა. სომხური ქალაქების ებრაული ელემენტებით დასახლება ზემოაღნიშნულის შემდეგაც გაგრძელდა, როცა სომეხთა ჯარები სპარსელებთან კავშირში პალესტინის გავლით იერუსალიმსა და მარისში შევიდნენ და ტყვე ებრაელები შამირამში, ანუ ვანაში გადმოასახლეს. ისტორიკოს მანანდიანის აზრით, იუდეის მოსახლეობის სომხეთში გადმოსახლების ფაქტი ეჭვს არ იწვევს. ავტორი ვარაუდობს, რომ გარდა პირველი ტყვეობის ებრაელებისა, შესაძლოა, ყოფილიყო მეორე ტყვეობის ებრაელობაც. რაკი პართენონელები თავიანთ მოკავშირე სომხებთან ერთად ხანგრძლივ ომებს აწარმოებდნენ სირიაში, ისინი იუდეაშიც შეიჭრნენ (ჩვენს ერამდე 40 წელს) და დატყვევებულთა ნაწილი, წესით, პართენონელთა მოკავშირე სომხებსაც უნდა რგებოდათ (ი. მანანდიანი. „სომხეთის ქალაქებისა და ვაჭრობის შესახებ“). არშაკიდთა პერიოდში, როგორც ხორენაცი აღნიშნავს, ებრაელები გადაასახლეს ერთი ქალაქიდან მეორეში უკვე თავად სომხეთის შიგნით. ამის შედეგია, მაგალითად, სავაჭრო დაბა-ქალაქის ვაღარშაპატის წარმოშობა, რაც სიტყვასიტყვით „ახალ ქალაქს“ ნიშნავს. განსაკუთრებით ძვირფასია ფაუსტ ბიზანტიელის ცნობები, რომლებიც მე-4 საუკუნეში სომხეთის ქალაქთა მოსახლეობის რაოდენობას ეხება და მითითებულია სომეხთა და ებრაელთა ურიერთშეფარდებაც. სპარსეთის მეფე შაჰუჰ მეორის სომხეთში ლაშქრობისას (ახალი სტილით 364-367წწ.) დაინგრა და დაცარიელდა არაერთი ქალაქი, საიდანაც სპარსეთში ტყვედ წაასხეს როგორც სომეხი, ისე ებრაელი მოსახლეობა. მათი განსახლების დინამიკას, ჩემს ხელთ არსებული მონაცემების მიხედვით, აქ წარმოდგენილი სქემის სახით გთავაზობთ:

ამგვარად, სომხეთის ძირითად ქალაქებში კონცენტრირებული ებრაული მოსახლეობის რაოდენობა ჩვენი წელთაღრიცხვის მე-4 საუკუნეში, მინიმუმ, 95 – 100  000 უნდა ყოფილიყო. ამდენად, გასაგებია პროფესორ გ.ხალატიანცის განაცხადი, რომ ტიგრან დიდის შემდეგ 400 წლის შემდგომაც კი სომხეთის მხოლოდ 6 ქალაქში 100 ათას კომლზე მეტი ებრაელი იყო. მისივე ცნობით, ისინი საკმარისად შეძლებულნი იყვნენ – ვაჭრები, სოვდაგრები და, რაც განსაკუთრებით ფასეულია დამპყრობლისათვის, – ხელოსნები, სხვადასხვა დარგის ოსტატები, მშენებლები, მხატვრები და მისთანანი, რომელთაც თან მოჰქონდათ ახალი ცნებები, შეხედულებები, ხერხები და საშუალებები. მოკლედ, ახალი კულტურა (გ. ხალატიანცი, „სომხეთის ისტორიის ნარკვევები (რუსულ ენაზე), გვ. 164“). ის, რომ ჩვ.წ. პირველ საუკუნეებში სომხეთის ეკონომიკაში ებრაული მოსახლეობის ხვედრითი წილი საერთოდ დიდი იყო, იქიდან ჩანს, რომ ებრაელებს, როგორც ჩინებულ ვაჭრებს, მოიხსენიებს სომეხთა კათალიკოსი აბრაამი თავის ენციკლიკში 607-609 წლებში.

არაბული წყაროების მიხედვით, ებრაელები სომხეთში ცხოვრობდნენ არაბთა ლაშქრობის დროსაც, რომელიც VII საუკუნის 40-იანი წლებით თარიღდება და რომელსაც ხელმძღვანელობდა ჰაბიბ მასლამის ძე. ჰაბიბის დროინდელი საზავო ხელშეკრულების ტექსტი ცხადყოფს, რომ მაშინდელ დედაქალაქ დვინში მოსახლეობა სამი ფენისგან შედგებოდა: ქრისტიანები (სომხები და სირიელები),  ცეცხლთაყვანისმცემლები (სპარსელები) და ებრაელები (იუდეველები).

მეტად საყურადღებო ცნობას გვაწვდის 1881 წელს სანკტ-პეტერბურგში გამოცემული წიგნი „XI-XII ასწლეულთა სამი ებრაელი მოგზაური“, რომელშიც საუბარია იმის შესახებ, თუ როგორ იკლო სომხეთში ებრაელი მოსახლეობის რაოდენობამ აღნიშნული პერიოდისათვის: „არარატის მიწაზე დიდი ქალაქებია, მაგრამ მათში ძალზე ცოტა ებრაელია. ძველად ისინი ბევრნი იყვნენ. თუმცა, ურთიერთმტრობის გამო ერთმანეთს ხოცავდნენ. მერე კი განითესნენ და დასახლდნენ ბაბილონის, მიდიის, სპარსეთისა და ხუშის ტერიტორიის ქალაქებში. ბაბილონში ცხოვრობს 600 ათასი ებრაელი და ამდენივე ხუშის ტერიტორიაზე და სპარსეთში.“

აქ აღნიშნული პერიოდის შემდგომ (XI-XIIს.ს.), პრაქტიკულად, ვეღარც კი ვხვდებით ცნობებს სომხეთში ებრაელთა მკვიდრობის შესახებ.

და კიდევ: ჩვენ მსჯელობის კონტექსტში უნდა მოვიხსენიოთ სომეხთა მეფე აბგარი, რომლის სახელთანაც დაკავშირებულია უნიკალური ექსპონატების არსებობა ქალაქ ედესას მუზეუმში და რის შესახებაც ხორენაცის „სომხეთის ისტორია“ მოგვითხრობს (მეფე აბგარს ქართულ სასულიერო ლიტერატურაში ავგაროსი ეწოდება). სპარსეთში მშვიდობიანი მისიით მყოფი აბგარი მძიმედ დასნეულდა. მისმა მოგზაურობამ კი რომაელთა შორის ეჭვი გამოიწვია, რადგან აბგარს მტრობდნენ პილატე, ჰეროდე ტეტრაქი და სხვანი. გაბრაზებულმა აბგარმა ჰეროდეს დასამარცხებლად პატრიელთა მეფეს, არეტს სომეხთა ჯარი მიაშველა და საწადელი აისრულა. კეისრის ასისთავ მარინოსთან კი წარჩინებული დესპანების ხელით წერილი აფრინა და მფარველობა სთხოვა. ხარკის ფასად მარინოსმა კეისართან პროტექცია აღუთქვა. აბგარის დესპანებმა გზად იერუსალიმში გამოიარეს და ქრისტეს სასწაულქმედებანი იხილეს, რის შესახებაც აბგარს უამბეს. აბგარი სახტად დარჩა და ირწმუნა, რომ ქრისტე ნამდვილად იყო ძე ღმრთისა და ვედრების წერილი გაუგზავნა:

„… გიგზავნი წერილს და გევედრები, რომ გაიღო მსხვერპლი, მოხვიდე ჩემთან და განმკურნო სნეულებათაგან. გავიგე ისიც, რომ გკიცხავენ ურიები, შენი წამება სურთ მათ. მე ერთი პატარა და მშვენიერი ქალაქის მფლობელი ვარ, ორივეს გვეყოფა“.

ბარათის წამღებნი შეხვდნენ ქრისტეს იერუსალიმში, რასაც ადასტურებს სახარების სიტყვებიც: „მოვიდნენ მასთან ვინმე წარმართთაგანი“. მაგრამ ვერ გაბედეს იესოსთვის გადაეცათ დანაბარები და ფილიპესა და ანდრიას გაენდნენ. მათ კი იესოს მოახსენეს. მაცხოვარმა არ მიიღო აბგარის მოწვევა. თუმცა, წერილის ღირსი კი გახადა იგი. წერილი მაცხოვრის ბრძანებით თომა მოციქულმა დაწერა:

„ნეტარ იყოს, ვისაც არ ვუნახივარ და სწამს ჩემი, რამეთუ ასეა დაწერილი: ვინც მიხილავს, მას  არ სწამს, ხოლო რომელნიც ვერ მხედავენ, მათ აქვთ ჩემი რწმენა და ცხონდებიან. შენ რომ მწერ, მოვიდე შენთან, ამის თაობაზე გეტყვი, რომ მე აქ უნდა შევასრულო ყოველივე, რისთვისაც გამომგზავნეს, შემდგომ კი ავმაღლდები მასთან, ვინც მომავლინა. რაჟამს ავმაღლდები, შენთან გამოვუშვებ ერთ-ერთ ჩემს მოწაფეს, რათა განგკურნოს სნეულებათაგან და მოგანიჭოთ ცხოვრება შენ და შენს გარშემო მყოფ [ადამიანებსაც]“ (მოსე ხორენაცი. სომხეთის ისტორია. „მეცნიერება“. თბ., 1984 წ., გვ. 126).

ეს წერილი მოიტანა აბგარის მალემსრბოლმა ანანმა. წერილთან ერთად განკაცებული მაცხოვრის ხატიც, რომელიც დაცულია ქალაქ ედესაში დღემდე.

თომა მოციქულმა მაცხოვრის ამაღლების შემდეგ ედესაში გაგზავნა თადეოსი, ერთ-ერთი სამოცდაათთაგანი, რათა მოერჩინა აბგარი და ექადაგებინა სახარება: „უკეთუ იწამებ იესო ქრისტეს, ძეს ღვთისას, აგისრულდება გულისწადილი“. აბგარმა მიუგო: „მე მწამს იგი და მისი მამა. ამიტომაც განვიზრახე წამეყვანა ჩემი ჯარი, მივსულიყავი და დამეხოცა ის ურიები, რომლებმაც ჯვარს აცვეს ქრისტე, მაგრამ რომაელთა ხელისუფლება გადამეღობა“.

მართლაც, ებრაელთა სამაგალითოდ დასჯის მიზნით, აბგარმა ორი წერილით მიმართა რომაელ კეისარ ტიბერიოსს. მან თავაზიანი უარი შემოუთვალა. აბგარმა აქვე მოწოდების წერილით მიმართა სომეხთა მეფეს ნერსეჰს. სპარსთა ხელმწიფე არტაშესს, მაგრამ მათი პასუხების მიღება არ დასცალდა, რადგან გარდაიცვალა. მისმა ცოლმა ელენემ კი, ქმრის რწმენის პატივსაცემად, იერუსალიმს მიაშურა.

აი, დაახლოებით ასე გამოიყურება ებრაული თემა ჩვენი მეზობელი სომხეთის ისტორიაში. ებრაული კვალის კვლევისა და ისტორიული წარსულის მიმოხილვისას ჩემს ანალიტიკურ ნარკვევებში სომხეთში სახელმწიფოებრიობამდელი ეპოქიდან ჩვენი წელთაღრიცხვის XII საუკუნემდელ პერიოდში ებრაელთა მკვიდრობის დამადასტურებელი არაერთი უნიკალური ფაქტი გამოვამზეურე, რაც ჩემსავე ვრცელ ნაშრომში ავსახე. ამ შემოკლებულ წერილში კი მხოლოდ ზემოაღნიშნულით შემოვიფარგლები. თუმცა, ფაქტია, რომ ებრაელების ადრინდელი შთამბეჭდავი რაოდენობა საუკუნეებს თან გაჰყვა. რაღაც ნაწილმა კი ქრისტიანობა იწამა და სრული ასიმილაცია განიცადა. ამ ყოველივეს ერთ-ერთ მიზეზად მძაფრი, სომეხთათვის რთულად შესაგუებელი კონკურენციაც იქცა. შედეგად კი სომხეთი მკვიდრი ებრაელობის გარეშე დარჩა. მართალია, ათეული წლების წინათ, საბჭოთა დროში, იქ ბუხარიდან, უკრაინიდან, რუსეთიდან და სხვა ადგილებიდან თავი მოიყარა რამდენიმე ათასმა ებრაელმა, მაგრამ შემდეგ მათი ნაწილი ისტორიულ სამშობლოში გადასახლდა, ნაწილმა კი სხვა ქვეყნებს მიაშურა. თუმცა, გარდასულ საუკუნეთა გამოძახილად იქ დღესაც კი ჟღერს ფართოდ გავრცელებული გვარები, რომელთა ეტიმოლოგია ებრაულია, მეტიც – ფუძე ბიბლიურ სახელებს უკავშირდება: ისრაელიანი (ისრაელი), აბრამიანი (აბრაამი), ისაკიანი ან სააკიანი (ისააკი), აკოფიანი (იაკობი), ოვსეპიანი ან ოსეპიანი (იოსები), მოვსესიანი (მოსე), დავთიანი (დავითი), სოლომონიანი (სოლომონი), სიმონიანი (სიმონი), სამველიანი (სამუელი), გაბრიელიანი (გაბრიელი), ეფრემიანი (ეფრაიმი), მანველიანი (იმანუელი), მურდუხტიანი (მორდეხაი) და სხვა.

ანალოგიური პრინციპით გახლავთ ნაწარმოები გვარები, რომელთა საფუძვლად მაცხოვრის ებრაელი მოწაფეების – შემდგომში მოციქულთა – სახელები მოიაზრება და რომელთა აქტუალობა ქრისტიანობის გავრცელებამ განაპირობა: მათევოსიანი (მათე), მარკოსიანი (მარკოზი), ლუკასიანი (ლუკა), ოვანესიანი ან ოგანესიანი (იოანე), ანდრიასიანი (ანდრია), პეტროსიანი (პეტრე), თუმასიანი (თომა), თადევოსიანი (თადეოზი) და ა.შ.

დავით ბუზუკაშვილი

საქართველოს დამსახურებული ჟურნალისტი