ქრესთომატიული ძეგლი მოულოდნელობის ეფექტით

16:12, 13.09.2019

„რეტროსპექციის“ პლატფორმაზე თქვენს ყურადღებას ამჯერად ქართველების წიგნთა წიგნზე – „ვეფხისტყაოსანზე“ შევაჩერებ. ალბათ იფიქრებთ, ამ გაგანია პოლიტიკურ ბატალიებში რა დროს „ვეფხისტყაოსანიაო“ და ერთგვარად მართალიც იქნებით. მით უმეტეს, რომ „ვეფხისტყაოსნის“ სასაწავლო თემატიკა („ჰუმანიზმი „ვეფხისტყაოსანში“, „პატრიოტიზმი „ვეფხისტყაოსანში“, „რაინდობა „ვეფხისტყაოსანში“, „მეგობრობა „ვეფხისტყაოსანში“, „სიყვარული „ვეფხისტყაოსანში“, „ქალთა ტიპები „ვეფხისტყაოსანში“) ჩემი შტუდირების პერიოდში იყო აქტუალური. ჩვენს დღევანდელ ცხელ პოლიტიკურ შემოდგომას ამ ამაღლებული თემებისა და მათი სამაგალითო მორალისთვის აღარ სცალია. თუმცა, არამარტო დღეს – ბოლო 30 წელია ქართული საზოგადოება ამ თემებს არ სწყალობს, არც წიგნებს ეტანება, რადგან ლამის ყველა და ყველაფერი ჩვენში პოლიტიკამ და მხოლოდ პოლიტიკამ შთანთქა.

სწორედ ამიტომაც მინდა ამჯერად სრულიად ახალ, მოულოდნელ – პოლიტიკურ რაკურსში წარმოგიდგინოთ „ვეფხისტყაოსანი“ – ანუ სხვა დანარჩენ, ზემოაღნიშნულ საკაცობრიო ღირებულებით კონტექსტებთან ერთად, როგორც იმ ქართული ეპოქის პოლიტიკური არტეფაქტიც. რუსთაველისდროინდელი საქართველოს და თავად პოემის მეტად საინტერესო, ღრმა და საფუძვლიანი პოლიტიკური ანალიზის მიზნით მწერალ დავით წერედიანთან საუბარს შემოგთავაზებთ (პუბლიცისტური კრებული „ანარეკლი“. გამომცემლობა „ნეკერი“. თბილისი. 2005წ. გვ.: 5-24.), სადაც პოლიტიკა, როგორც ასეთი, თავსაყრელი დოზით არის (ცნობისათვის: ვსარგებლობ შემთხვევით და აქვე აღვნიშნავ, რომ სახელმწიფო უნივერსიტეტში მამაჩემის სადიპლომო ნაშრომი იმ ათეისტურ დროში (1939წ.) გახლდათ „ვეფხისტყაოსნის“ რელიგია“). აქვე იმასაც აღვნიშნავ, რომ პუბლიკაციის ტექსტში პასაჟების ხაზგასმა ყველგან ჩემია. სხვათა შორის, ისიც საგულისხმოა, რომ ბატონი დავითი პოემაში მის მიერ განხილულ რუსთაველისდროინდელ პოლიტიკურ წიაღსვლათა ანალიზის აქამომდელ ტაბუირებას იმ მენტალური მუხრუჭით ხსნის, ფაქტებისა თუ მოვლენების აღქმა-შეფასებისას საზოგადოებრივ მიდგომათა შეუვალი კლიშე რომ აპირობებს. ეს ის საკითხია, „რეტროსპექციის“ პუბლიკაციებში პირადად მეც რომ არაერთხელ შევხებივარ ჟან-პოლ სარტრის ცნობილი „შემზარავი“ სლოგანის („დავწვათ „მონა ლიზა“!) ახსნა-განმარტებისას. არ ვიცი, იყო თუ არა ეს შეუვალი კლიშე ხელისშემშლელი ფაქტორი რობერტ სტურუას შემთხვევაში, რუსთაველის თეატრში აგერ უკვე ლამის 30 წელია „ვეფხისტყაოსნის“ დადგმას რომ აპირებს. აპირებს იმიტომ, რომ პოლიტიკური თეატრი სტურუას სტიქიაა და რუსთაველის საკაცობრიო შედევრის ესოდენ ნოყიერი პოლიტიკური კონტექსტი მის შემოქმედებით კონცეფციაში სწორედ რომ ზუსტად ჯდება. ამიტომაც გადავეცი ბატონ რობერტს დავით წერედიანის ეს მიმოხილვა.

და კიდევ: როცა ქვემოთ მოხმობილ მიმოხილვას გაეცნობით, ბოლოს, როგორც საგულისხმო დისპოზიციური პოსტსკრიპტუმი, მინდა ირაკლი აბაშიძის პოეტური ციკლიდან („პალესტინა, პალესტინა“) ერთი ფრაგმენტიც შეგახსენოთ. კერძოდ, „რუსთაველის ხმა ყრუ ტრამალებში“.

მარინა ბუზუკაშვილი

„ესე ამბავი სპარსული“

… დავიწყებ იმით, რომ რუსთველოლოგი არა ვარ და არც არსებობს რაიმე წინაპირობა, რომ ოდესმე გავხდები. მაგრამ „ვეფხისტყაოსანი“ ხომ პირველ რიგში ჩვენია, ჩვენ გვეკუთვნის, ასე ვთქვათ, არასპეციალისტებს, ვინც მას მხოლოდ საკუთარი სიამოვნებისთვის ვკითხულობთ…

„ესე ამბავი სპარსული… ვპოვე და ლექსად გარდავთქვი“… გასაკვირი თითქოს არაფერია. პოეტი პოემისათვის მზა ქარგას იყენებს და არც მალავს მის წარმომავლობას. გასაკვირი არაფერია, მით უფრო, დამაეჭვებელი და საორჭოფო. დიდი კლასიკა უმეტესწილად მზა ქარგებმა შექმნა. მაშ, საიდანღა ჩნდება გარკვევით ნათქვამი, – მოულოდნელად და ხაზგასმით ნათქვამი – „საქმე ვქმენ საჭოჭმანები“? სიტყვა „საჭოჭმანები“ ასეთ საკვანძო ადგილას შემთხვევით არამც და არამც არ დაისმებოდა. იგი მკითხველზე შემაკრთობლად მოქმედებს და, როგორც ჩანს, ასედაც არის ჩაფიქრებული. რაღაცას მიგვანიშნებს და არ გვიხსნის. მაგრამ რას?

– იქნებ თავის მომდაბლების ჟესტია? ასეთი რამ ბევრ დიდ ავტორთან გვხვდება.

– თავის მომდაბლების? შეიძლებოდა, ტექსტზე გარკვეული ძალდატანებით, ეს ნახევარტაეპი თავის მომდაბლების ჟესტად მიგვეღო. ასეთი რამ მართლაც ბევრ დიდ ავტორთან გვხვდება. მაგრამ არა მგონია. რუსთაველი მაგ ჰანგზე არასდროს მღერის. არც სიუჟეტის მხატვრული ღირებულება აეჭვებს – „მარგალიტი ობოლი, ხელიხელ საგოგმანები“ – და არც საკუთარი შესაძლებლობა – „აქამდის ამბად ნათქვამი, აწ მარგალიტი წყობილი“.

– მაშინ გამოდის, რომ მაინც ქარგის აღებას მიიჩნევს საჭოჭმანოდ? სხვა რაღა რჩება?

– თითქოს აღარაფერი. მაგრამ ქარგა რომ არსაიდან აუღია? სიუჟეტის უცხო წარმომავლობა, მიუხედავად ზოგიერთი მეცნიერის თავგამოდებისა, არ დამტკიცდა. მსგავსი მოტივები კი, შეუძლებელია, არ აღმოჩენილიყო. მათი რიცხვი, მით უფრო საგმირო ეპოსში, აკი თითზე ჩამოსათვლელია. მაგრამ ქარგას, რომელზედაც ისინია ასხმული, შორეული ანალოგიც არ დაეძებნა. სულ ტყუილი გამოდგა ამდენი ვნებათაღელვანი. ეს ყველაფერი დღესდღეობით სავსებით გარკვეულია. ოღონდ დავიმახსოვროთ, რომ სიტყვა „საჭოჭმანები“ ჯერ ისევ ახსნას მოითხოვს.

…შორეული ანალოგიც არ დაეძებნა და არც შეიძლებოდა, დასძებნოდა. „ვეფხისტყაოსნის“ ორივე პარალელური სიუჟეტის ამოსავალი წერტილი ერთი და იგივეა – „სხვა ძე არ ესვა მეფესა, მართ ოდენ მარტოდ ასული“. ორივე შემთხვევაში ეს არის გიორგი მესამის კარი. მეფის უძეობა მტკივნეულ პოლიტიკურ და ეროვნულ პრობლემად იქცა. თუ რატომ, ამაზე ცოტა ქვემოთ ვილაპარაკოთ. და რუსთაველს იმდენად მნიშვნელოვნად ესახება ეს პრობლემა, რომ ორივე სიუჟეტის საძირკვლად უძეობის ამბავს დებს და მთელ შენობას მასზე აშენებს. საამისოდ კი, ძნელი სავარაუდოა, მზა სიუჟეტი ასე სახელდახელოდ ეპოვა. ორმაგი სიუჟეტი მეფის უძეობაზე, თანაც, იმგვარად ორიენტირებული, რომ თავისი რთული, არაერთგვაროვანი სათქმელის რეალიზაციისთვის გამოსდგომოდა.

– და მაინც – „ესე ამბავი სპარსული“… რისთვისღა დასჭირდა მკითხველის ყალბ გზაზე დაყენება?

– როგორც გვასწავლეს… გახსოვთ ალბათ როგორ გვასწავლეს?

– ამბის გაუცხოებისათვის: სიუჟეტის სპარსულობა ნაწარმოებს მეტ პრესტიჟს შესძენდა.

– სხვა არგუმენტი არ არსებობს?

– მე, ყოველ შემთხვევაში, არ ვიცი.

– და, როგორ გგონიათ, დამაჯერებელი არგუმენტია? ჩემი აზრით, არათუ დამაჯერებელი, არავითარი არგუმენტი ეს არ არის. მოქმედება ისედაც უცხო გარემოში, ნახევრად ზღაპრულ „არაბეთსა“ და „ინდოეთში“ ხდება. კიდევ რაღა გაუცხოებაა საჭირო? პრესტიჟი კი… ნუთუ რუსთაველი ვერ გრძნობდა თავისი პოემის სრულქმნილებას, რომ სპარსულობის უიმედო ხავსს არ მოსჭიდებოდა?

– რა გითხრათ, მსაჯულის როლში ვერ ჩავდგები. თითქოს მართლაც არა ჰგავს ურყევ არგუმენტს.

– ახლა, თქვენის ნებართვით, სათქმელს სხვა მხრიდან შემოვუვლი, რომ მერე ყველაფერმა თავი ერთად მოიყაროს. მინდა რამდენიმე სიტყვა ვთქვა ჩვენში ღრმად გამჯდარი ტრადიციის წინააღმდეგ: ყველა და ყველაფერი, ვინცა და რაც მოგვწონს, იდეალურად მივიჩნიოთ და ლამის მკვდარ კერპებად ვაქციოთ. ტარიელი რაინდისა და მიჯნურის იდეალია, ასევე ავთანდილიც. არის კი ეს ასე? რუსთაველს მართლა იდეალურებად ჰყავდა ისინი ჩაფიქრებული? შუასაუკუნეობრივი თეზისი, – რომ ადამიანის ვალია, ესწრაფოდეს იდეალურობას, მაგრამ იდეალური მხოლოდ ღმერთია, – რუსთაველთან და მის გმირებთან წყვეტს თავის მოქმედებას? იდეალს ნამდვილად ესწრაფვიან – ეს აშკარაა. მაგრამ ხვარაზმელი უფლისწულის ღალატით მოკვლა და მერე მეფესთან სიცრუით თავის მართლება, ანდა ფატმანის ეპიზოდები ზნეობრივი კომპრომისი არ არის? და რუსთაველი იდეალურ ნორმად მიიჩნევს ამგვარ საქციელს?

პარალელისთვის შექსპირის გმირებს მინდა მივმართო, ქართული ტრადიციისთვის, მაჩაბლის ხელდასხმით, ესოდენ ახლობელს – ვთქვათ, იმავე ოტელოს. ისიც, ჩვენი წარმოდგენით, ასევე იდეალურ გმირად არის ჩაფიქრებული. ქართულ სცენაზე მისი ერთადერთი დანაშაული ის იყო, რომ შავკანიანად გაჩნდა – არავითარი სხვა ნაკლი. ტექსტთან მიახლოება კი გვარწმუნებს, რომ თურმე მთლად ასეც არ არის საქმე. ოტელო ცოტა ზედმეტად ყინჩია, ცოტა ზედმეტად თავდაჯერებული, რის უკანაც, შესაძლოა, მტკივნეული შინაგანი უკმარობა იმალებოდეს, და რამდენადმე მარტივ კაცადაც „იკითხება“ მაღალცივილიზებული და „ცბიერი“ ვენეციის ფონზე. რაც თავს დაატყდა, სანახევროდ მაინც თავისი ხასიათის წყალობით დაატყდა. ასევეა სხვა გმირებთანაც: ლირი კერპი და შეუსმინარია, ჰამლეტი – ცოტა არაამქვეყნიური. უნდა არსებობდეს თუნდაც სულ უმნიშვნელო ბზარი, საიდანაც კოლიზია შემოაღწევს. შეუმცდარი გმირი შეიძლება დაიღუპოს, მაგრამ ტრაგედიისათვის შეუვალია.

ტარიელიც, რაინდის იდეალად შერაცხილი სწორუპოვარი მოყმე, ცოტა ზედმეტად თავდაჯერებული ხომ არ არის, ცოტა ზედმეტად განუსჯელი? რის გამოც ხატაეთში კინაღამ თავი წააგო – ბედნიერმა შემთხვევამ გადაარჩინა. მაგრამ მისი ხასიათის მთავარი ნაკლი იქნებ, ჰამლეტის მსგავსად, ნებელობის სისუსტე უფროა: მას, მიუხედავად უებრო მებრძოლობისა და ვაჟკაცური შემართებისა, მთელი პოემის მანძილზე წარმმართველი ხელი სჭირდება. ეს ჯერ ნესტანია, მერე ავთანდილი (შუალედში ასმათიც ხომ არა? საერთოდ, გადარჩებოდა კია უასმათოდ?). მათ გარეშე იგი ცხოვრების მდინარებას პასიურად მიჰყვება. წავა, საითაც წაღებს. რაც თავს დაატყდა, აუცილებლად მისი ხასიათიდანაც გამომდინარეობს. ყველა დიდ შემოქმედთან ეს ასეა, მაგრამ ამას სათანადო ანგარიშს არ ვუწევთ. ჩვენმა მეცხრამეტე საუკუნის ლიტერატურამ მკვეთრ აქცენტებს მიგვაჩვია. ის, რაც მკვეთრად აქცენტირებული არ არის, მეორე ხარისხოვანი ან სულაც შემთხვევითი გვგონია…

– დავუშვათ, კიდევაც ვაიდეალურებთ, ისეთი რა ცოდვაა?

– ცოდვა, რა თქმა უნდა, არ არის, მაგრამ ბევრი რამის დანახვაში ხელი ნამდვილად გვეშლება. „ვეფხისტყაოსანშიც“ ზოგიერთი პასაჟის სწორად წაკითხვას დოგმად ქცეული იდეალურობა არ გვანებებს. ძველი ბერძნები თაყვანს სცემდნენ ჰომეროსს. არადა, მათვე ეკუთვნით ფრთიანი გამოთქმა: „ზოგჯერ ჰომეროსიც ჩათვლემს“. პერსონაჟები პერსონაჟებად, მაგრამ თვითონ რუსთაველი ხომ იდეალთა იდეალია, ლამის ყველა ადამიანური თვისებისაგან განვძარცვოთ. იგი ანტიკური და რენესანსული მაღალი, მაგრამ ზოგადი იდეების სამყაროში ცხოვრობს: პირობით გარემოში, გამოხშირულ, უჰაერო სივრცეში. ბრძენთა ციტატებითა და ასტრონომიული ცოდნით იკვებება: დააგროვა, რაც აღმოსავლეთსა თუ დასავლეთში საიდუმლო მოძღვრებები არსებობს და სტროფიდან სტროფში სხვათაგან მოხმობილ მრავალსაუკუნოვან ეზოთერულ სიბრძნეს აქარაგმებს. რა ხდება მის გარშემო ანუ ქართულ სინამდვილეში, ამაზე ძარღვიც არ ერხევა. ქართული სინამდვილიდან ერთადერთი რამ იცის: თამარს აქებს. სტროფის პირველი სტრიქონის წერისას არისტოტელეს ჩაუკირკიტდებოდა. სარითმო ოთხეულის თითოეულ სიტყვას პროკლე დიადოხოსთან შეაჯერებდა. სტროფის ბოლო სტრიქონს მოულოდნელად იოანე ოქროპირის ქადაგებათა რომელიღაც უჩინარ სქოლიოში წააწყდებოდა. ოღონდ ერთ „ცოდვაში“ მაინც არის შემჩნეული: პლატონს დაიმოწმებს და – თავისას ამობს! მოციქულს დაიმოწმებს და – იქაც თავისას ამბობს!

– ვერც ერთი წყარო ვერ დადგინდა?

– ვერც ერთი. ვთქვათ, პლატონს უამრავი სხვა დიალოგი მიეწერებოდა, რომლებსაც დღეს მეცნიერება ნაყალბევად მიიჩნევს. მაგრამ „შიში შეიქმს სიყვარულსა“ – წერია რომელიმე მოციქულთან? ან მთელ ბიბლიაში სადმე წერია? ან თუნდაც ყურანში?

– არსად?

– არსად. ვინ იცის, ყოველ ასეთ დამოწმებაზე კვიმატი ღიმილით ჩაეღიმებოდა. ახლა კი ერთი წუთით წარმოვიდგინოთ, რომ რუსთაველი საკუთარ განცდილსა და ნანახსაც ამბობდა. ჰქონდა იმედები, ეჭვები, ილუზიები, შეცდომები… თავის სამშობლოსთან სისხლხორცეულად იყო დაკავშირებული. რუსთაველის ენა აკი თითქმის ყველა ქართული კუთხის კილოკავს მოიცავს, რაც, საეჭვოა, მწიგნობრული გზით ჰქონოდა შეთვისებული. ერთი წუთით წარმოვიდგინოთ, რომ საქართველოს ბევრ კუთხეში კარგახნობით უცხოვრია. ახლოს იცნობდა მათ ყოველდღიურ ყოფას, რა უჭირდათ და რა ულხინდათ. ერთი წუთით წარმოვიდგინოთ, რომ გულთან მიჰქონდა ეს ყველაფერი და არაპირდაპირი სახით მის სტროფებშიც აირეკლა. ერთი წუთით წარმოვიდგინოთ, რომ „ქართლის ბედზე“ ისიც ბევრს ფიქრობდა და ძალიან მტკივნეულადაც, რადგან სრულიად ბედნიერი ხანა საქართველოს ისტორიაში არ ყოფილა, მხოლოდ ლეგენდაა…

– მხოლოდ ლეგენდა?

– ყოველ შემთხვევაში, მტკივნეული ეროვნული პრობლემები ყველა ეპოქაში გვყოფნიდა. და აქ ისევ მეფის უძეობას მივადექით. იმ დროში და იმ გარემოებათა კვალდაკვალ, იმ ისტორიულ გზათშესაყარზე თუ, როგორც შემდგომ გამოირკვა, იმ ისტორიულ გზათგასაყარზე, გიორგი მესამის უძეობა გაცილებით დრამატული, გაცილებით ღრმა მნიშვნელობებით დატვირთული ამბავი იყო, ვიდრე ერთი ჩვეულებრივი მეფის ჩვეულებრივი უძეოდ გადაგებაა. დიდი დინასტია, რომელმაც საქართველოს გაერთიანებისა და პირველხარისხოვან სახელმწიფოდ ქცევის ურთულესი მისია აღასრულა, – დინასტია, რომლის ბედი თუ უბედობა უკვე მთელი სახელმწიფოს ბედთან თუ უბედობასთან იყო გათანაბრებული, – სამუდამოდ წყვეტდა არსებობას. თანაც გიორგი მესამე ცოდვიანი მეფე იყო. მისი კაენური ცოდვა ძმისა და ძმისწულის მიმართ ცას შეჰღაღადებდა. ამიტომ დიდი იყო შიშიც, რომ ეს უძეობა ღვთისგან მოვლენილი სასჯელია არა მხოლოდ მეფეზე, არამედ მთელ საქართველოზე. კატასტროფის წინა დღე, ზეგარდმო, ავბედითი ნიში.

– გიორგი მესამეს ცოდვიანობა, თუ არ ვცდები, ჩვენი მატიანეებიდან ასე მძაფრად არ იგრძნობა.

– მძაფრად თქმული, ცხადია, არ არის, მაგრამ, მე მგონი, ძალიან მძაფრად იგრძნობა. ოფიციალურმა ვერსიამაც ეს მეფე ცოდვებისაგან ვერ განწმინდა. ავი წინათგრძნობა, როგორც ჩანს, თამარის მეფობაშიც არ გამქრალა და, ალბათ, ამითაც იყო გამოწვეული, რომ სიცოცხლეშივე დაიწყო თამარის დაუღალავი განღმერთობა – იგი ღმერთის მეოთხე ჰიპოსტადასაც კი გამოაცხადეს. ხოლო ამ შემთხვევაში სწორნი არიან ლომის ლეკვები – დინასტია გადარჩა. ორთოდოქსული მოძღვრების თვალსაწიერიდან ეს გაუგონარი მკრეხელობა, – სამების, დაე, თუნდაც მეტაფორული ხელყოფა, – უფრო ეროვნულ-პოლიტიკური საჭიროებით ჩანს გამოწვეული, ვიდრე მეფისადმი ლიქნით. მესიანისტური თვითრწმენა ერის შესაკვრელად ყველაზე მტკიცე დუღაბი იყო და ყველა ღონეც უნდა ეღონათ, რომ ხელიდან არ გასხლტომოდათ.

– მაგრამ ხომ შეიძლება დავუშვათ, რომ რუსთაველი ბაგრატიონთა დინასტიის ღვთაებრიობაში ასე ღრმადაც არ იყო დარწმუნებული?

– რა საკვირველია, შეიძლება. იმის გათვალისწინებით, რის თქმასაც ვაპირებ და ჯერ არ მითქვამს, მეც უფრო მაგ აზრისკენ ვიხრები. მაგრამ ეს პრინციპულად არაფერს ცვლის. საზოგადოებაში გამეფებული ავი წინათგრძნობა თავისთავად იქნებოდა შიშის აღმძვრელი. ამგვარად მოაზრენი ალბათ კიდევ უფრო ცხადად ხედავდნენ, რომ არათუ იმპერიის, არამედ თვით ქართულ სამთავროთა ერთიანობა არ იყო სრული და უპრობლემო. რომ გაერთიანებიდან გასული რამდენიმე ათეული წელი – ერთი კაცის ცხოვრება – არ ქმნიდა მკვიდრ და შეუვალ ტრადიციას: დავით აღმაშენებლის გამეფებისჟამინდელი საქართველო გუშინდელი დღე იყო და სულ იოლი ჩანდა იმ გუშინდელთან უეცარი მიბრუნება. გონიერი თვალი ახლოდან ალბათ უკეთ ხედავდა, სად რა საფრთხე იყო ჩაბუდებული. წინ ორი გზა იდო – იმედისა და შიშისა. აქედან ორი სიუჟეტური ხაზი: პირველი – იმედი – „არაბთა“ სამეფო კარი და მეორე – „ინდოთა“ სამეფო კარი – შიში. ცხადია, პოეტი პოლიტიკურ ტრაქტატს არ წერდა, რომ ყველაფერი წვრილად მიმოეხილა. ეპოსის კანონები თავის სიუჟეტურ სვლებს კარნახობდა. უმთავრესი კი პოეზიის ხელოვნება იყო, ქართული სიტყვის ფერი და ხმოვანება. მაგრამ ის ორი ხაზი, ის ორი გზა მხედველობიდან არასოდეს ეკარგება – იმედისა და შიშისა. ფიქრობს, ვარაუდობს, გვაფრთხილებს.

„არაბეთმა“ უძეობის განსაცდელი იოლად დაძლია. იქ ყოველგვარი სიმართლე დაცულია, – ღვთაებრივიცა და ადამიანურიც. ყველა დამოკიდებულება გამთბარია ნდობით, სიყვარულით, ერთგულებით. ურთიერთობებში სიყალბისა და სიცრუის ნატამალიც არსად არის. შესაბამისად, სიმშვიდე და ჰარმონია სუფევს. „ინდოეთის“ კარი ცივია, ურთიერთობები გაუხსნელი, დაძაბული, უნდო. სიცრუე თანდათან ღრმად იჭრება და თავის ავბედით ზეიმს მართავს. ტრიალდება მძიმე ცოდვა – უდანაშაულო ხვარაზმელი უფლისწულის მკვლელობა. მასში ყველას ურევია ხელი, – ტარიელს, ნესტანს, ფარსადანს. ფარსადანის წვლილიც იმდენად ნათელია, რომ, ვფიქრობ, ამაზე შეჩერებაც არ ღირს. განგება კი დანაშაულს სასჯელის გარეშე არ ტოვებს: ისჯებიან მონაწილენი, ისჯება მთელი სამეფო, – ფარსადანის გარდაცვალება, ქვეყნის დაქცევა და გაპარტახება, ნესტანის ტყვეობა, ტარიელის გატყიურება… ტანჯვა, სასოწარკვეთა… ყოველივე ეს საზღაურია. ვინც ფიქრობს, რომ პოეტი არ მიიჩნევს ამ მკვლელობას დანაშაულად, ცდება. უბრალოდ, მკვეთრი აქცენტი არ არის დასმული. იმიტომ, რომ პოეტურად წამგებიანია მოსამართლის მანტიის წამოსხმა, მაგრამ არა მხოლოდ მაგიტომ…

– ორი სიუჟეტური ხაზის ამგვარი პარალელიზმი – პოზიტივი და ნეგატივი – ძალიან შთამბეჭდავი პოეტური ხერხია. სხვაგან ასეთი რამ უცებ არც მახსენდება. ვერ წარმომიდგენია, რომ აქამდე არსად ყოფილიყო აღნიშნული.

– ალბათ იქნება, როგორ შეიძლება, არ იყოს. მე პირადად არსად წამიკითხავს, მაგრამ საკუთარ მიგნებად ნამდვილად არ ვთვლი. ეგებ სადმე საუბარშიც მომისმენია და არ მახსოვს. ისე, კაცმა რომ თქვას, იმდენად თვალნათლივია და იმდენად ზედაპირზე დევს, რომ შეიძლება კია, მიგნება დაერქვას?

– ჩემი მეორე შეკითხვა ხვარაზმშას მკვლელობას ეხება. ამ საკითხთან დაკავშირებით ბოლო ხანს პრესაშიც იყო კამათი. როგორც დავასკვენი, ჩვენი მეცნიერები ცდილობენ ამ აქტის გამართლებას. თქვენ კი დარწმუნებით ამბობთ, რომ რუსთაველი ამას მძიმე დანაშაულად მიიჩნევს. რით ხსნით ასეთ შეუსაბამობას?

– იმით, რაზეც უკვე ვილაპარაკეთ. ჩვენთვის რუსთაველის გმირები ხომ იდეალურები არიან. სწორედ მაგ დოგმატიზმით არის გამოწვეული მათი გამართლების მცდელობა. როგორ შეიძლება იდეალურმა ტარიელმა და იდეალურმა ნესტანმა დანაშაული ჩაიდინონ. რადაც არ უნდა დაგვიჯდეს, ისინი მართლებად უნდა გამოვიყვანოთ, თორემ დაკანონებული წარმოდგენა გვემსხვრევა. ეს არის და ეს.

– მაგრამ ტექსტში ხომ წერია: „ქმნა მართლისა სამართლისა ხესა შეიქმს ხმელსა ნედლად“…

– კარგია, რომ ახსენეთ. წერია, მაგრამ ვინ ამბობს?

– ნესტანი, არა?

– ესე იგი, თვითონ გმირები ამბობენ. ერთი წუთით დავუშვათ, რომ ისინი ამით თავის მართლებასა თუ თავის გამხნევებას ცდილობენ და მივყვეთ მსჯელობას. ტარიელიც იმართლებს თავს ფარსადანის წინაშე, მაგრამ შეგვიძლია მისი ნათქვამი სიმართლედ მივიჩნიოთ? რა ხდება მკვლელობის შემდეგ? კატასტროფა, ფიზიკურიც და სულიერიც. ეს არ არის ხმელი ხის ნედლად შექმნა. ეს სასჯელია. ესე იგი, განგებამ სხვაგვარად განსაჯა. ისინი ცოდვისგან დიდი ხნის ტანჯვითა და გვემით განიწმინდნენ და, თუ ეს განწმენდა კეთილად დასრულდა, ისევ და ისევ სიყვარულის მადლია.

– მართალი სამართლის შესახებ, რამდენადაც ვიცი, შრომები იწერება.

– ორმაგი მორალი არ არსებობს – ან მორალია, ან ამორალობა. ამ ტერმინის წარმომავლობის დაზუსტება უსათუოდ საჭირო საქმეა, მაგრამ რას აღნიშნავს, ამას პოემის ტექსტიც არაორაზროვნად გვეუბნება. ეს არის არა კანონზე, არამედ სიმართლის შინაგან განცდაზე დამყარებული სამართალი, სუბიექტური სამართალი. მაგრამ იგი აუცილებლად ობიექტურ საყრდენსაც საჭიროებს, რადგან მაინც სამართალია და არა თვითნებობა. შეყვარებულებს კი სასწორის პინაზე არაფერი აქვთ დასადები, ერთმანეთის სიყვარულის გარდა. მათი სიმართლე პირწმინდად სუბიექტურია და მან გმირები სასჯელისაგან ვერ იხსნა. თუ როგორია, პოეტის აზრით, სწორად აღსრულებული მართალი სამართალი, ამის მაგალითს ისევ ჰარმონიულ „არაბეთთან“ მივყავართ. ავთანდილი კლავს ჭაშნაგირს. სიუჟეტურად ეს პასაჟი აუცილებელი ნამდვილად არ არის. მისთვის გვერდის ავლა უმტკივნეულად შეიძლებოდა. მაგრამ აუცილებელია, როგორც პარალელი, პარადიგმა. ავთანდილი კლავს ჭაშნაგირს და განგებისაგან არ ისჯება. კანონი ავთანდილს დამნაშავედ გამოაცხადებდა, მაგრამ მართალი სამართალი არ მიიჩნევს დანაშაულად უკადრებლის მკადრებელი კაცის დასჯას, როგორიც იყო ჭაშნაგირი და ეს სრულიად საკმარისი ობიექტური საყრდენია. თუმცა, ავთანდილს, და ეს ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, ზურგს სიყვარულის ნამდვილი გრძნობა არ უმაგრებს. მაგრამ განგება არაფრით ავლენს თავის არსებობას, რაც იმის ნიშანია, რომ ცნო ავთანდილისეული მართალი სამართლის სისწორე. ხოლო „ინდოთა“ მართალი სამართალი არ ცნო.

– ერთი შეკითხვა გამიჩნდა: „ვეფხისტყაოსანში“ მხოლოდ ეს ორი მკვლელობა ხომ არ ხდება. გავიხსენოთ, თუნდაც, ტარიელის მიერ დახოცილი მონები. ისინი სათვალავში მხოლოდ იმიტომ არ შედიან, რომ მონები არიან?

– ნაწილობრივ ალბათ მაგის გამოც. მონის სისხლს გაცილებით ნაკლები ფასი ედო. მაგრამ უმთავრესი, ჩემი აზრით, მხატვრული დატვირთვა უნდა იყოს. დააკვირით: ნაწარმოებში პიროვნების გამოსაკვეთად რამდენს ცვლის ისეთი უმნიშვნელო დეტალი, როგორიცაა სახელდება. ეს უსახელო მონები იმდენად ცოცხალი ადამიანები არ არიან, რამდენადაც ტარიელის ძლიერებისა და მიუკარებლობის მეტაფორები, რომელთაც მხოლოდ დეკორატიული ფუნქცია აკისრიათ და ქვეშეცნეულად ასევე აღიქმებიან. ზნეობრივი პრობლემა აქ არ დგება.

… „არაბეთი“ და „ინდოეთი“ – ორი გზა და ორი დიამეტრალურად განსხავებული შედეგი. საქართველოშიც მოვლენები შეიძლება ორივე გზით განვითარდეს, გვეუბნება ორმაგი ქარგა. ჩვენზეა, როგორ მოვიქცევით, რას ვიზამთ. აქ კი ძველ ცოდვებს ახალიც დაემატა – რუსი უფლისწულის ამბავი, სახელმწიფო რომ კარგა ხნით არია და შინაომამდეც მიიყვანა. ეს ამბავი ჯერ კიდევ იმდენად ახალია, რომ შეუძლებლად მიმაჩნია, ხვარაზმელის ეპიზოდი გამჭვირვალე მინიშნებად არ მიეღოთ. პარალელი ცხადია და უეჭველი. ოფიციალური წყარო იური ბოგოლიუბსკის მოკვეთას – მისი საბოლოო ბედი აქ არ მოიხსენიება – იმით ამართლებს, რომ მას ყოველგვარ ბილწებათა საწყაოდ გვიხატავს. ძნელია, ვერწმუნოთ ამ შავი ფერებით გადამძიმებულ პორტრეტს. პირიქით, ძალიან ფართო ასპარეზი რჩება ეჭვისათვის, იმდენად ცდილობს ოფიციალური ვერსია, ყველაფერი მას გადაბრალდეს. მხოლოდ მის სილამაზესა და ომში სიმამაცეს არ უარყოფს, ნახევარ საქართველოს თავისი თვალით რომ ექნებოდა ნანახი.

– თქვენი აზრით, რას უნდა გამოეწვია მისი მოკვეთა?

– პოლიტიკურ ინტრიგებს. დიდი დაპირისპირებების ხლართში მოჰყვებოდა. ან იქნებ თამარის მეფობის დასაწყისში წამოყელყელავებულ ფეოდალებს ხელახლა დაუპირა შეზღუდვა და ჯიქურ სცადა, ყველა სადავე ხელთ აეღო, როგორც მისი წინაპარი ვიკინგები იქცეოდნენ. ასეთ შემთხვევაში გასაკვირი სრულებით არ არის, რომ მეორე ჯერზე საქმე სავინიცობოდ აღარ გაიხადეს და ყველა უცხო სასიძოს კარგად ნაცნობი დავით სოსლანი არჩიეს.

– თუ პარალელი ცხადია და უეჭველი, მიგაჩნიათ, რომ რუსთაველი თამარსა და მის სამეფო კარს ამ ამბავს ბრალად უთვლის?

– ვთქვათ რბილად, არ ამართლებს. და რაკი იდეალურობის სინდრომი ახალშექმნილი პოემის მიმართ ჯერ კიდევ არ არსებობდა, წამკითხველთ ძალიანაც არ გაუჭირდებოდათ ამის დანახვა. ხვარაზმელის ეპიზოდს აქცენტი არ უკეთდება, მაგრამ უმაგისოდაც მკვეთრია, რადგან სიუჟეტურად ცენტრალური ეპიზოდია: ყველა სიუჟეტური ძაფი „არაბეთში“ – უცხო მოყმის გამოჩენიდან ქაჯეთის ციხის აღებამდე – აქ ინასკვება. ვფიქრობ, ცენტრალურია ზნეობრივი პრობლემის თვალსაზრისითაც, თორემ ამდენი მორალისტური განსჯის საგანი არ გახდებოდა – მზერა ძალაუნებურად მასზე ფოკუსირდება. მაგრამ ავტორი კიდევაც რომ ამართლებდეს, სამეფო კარისათვის ხვარაზმელის ამბავი ასეთ შემთხვევაშიც კი მეტად საჩოთირო იქნებოდა და მას დასტურს ვერ დასცემდა. აგრეთვე ვერც ნესტანის სახეს დასცემდა დასტურს, თუ მას თამარის ორეულად მიიჩნევდა.

– იმის გამო, რომ ხვარაზმშას მკვლელობაში მისი ხელი ურევია?

– არა მხოლოდ მაგიტომ. თინათინი რომ თამარის ორეულია, დიდი მტკიცება არ სჭირდება. მაგის საბუთად მამის მიერ თინათინის გამეფებაც კმარა. თინათინი ყველა გარეგნული თუ შინაგანი ნიშნით სრულად წარმოგვიჩენს თამარის სახის ოფიციალურ ვერსიას. ნესტანი კი თამარის სახის არაოფიციალური ვერსიაა, – თამარი, ახლო რაკურსით დანახული. არა, სამეფო კარი ვერანაირად დასტურს ვერ დასცემდა. ნესტანი ვეფხვია, ტარიელს ნესტანი მუდამ ვეფხვს აგონებს, მისი დაკარგვის შემდეგ კი ვეფხვი აგონებს ნესტანს. „ქვე-წვა ვით კლდისა ნაპრალსა ვეფხი პირგამეხებული“, ანდა „ვეფხი შევიპყარ ხელითა, მის გამო კოცნა მომინდა, ვინ მწვავს ცეცხლითა ცხელითა“. აქ ვეფხვის სიმბოლიკა გამოხატავს არა მხოლოდ აგრესიულ სილამაზეს, არამედ შინაგან ბუნებას. ნუ დაგვავიწყდება, რომ ვეფხვი, პირველ რიგში, მძვინვარების, დაუნდობლობის სიმბოლოა. ნესტანი მშვენიერია, ნესტანი სიკეთით სავსეა, მაგრამ ნესტანი საშიშია. ტარიელი პოემის ყველა ეპიზოდში ცოტათი უფრთხის ნესტანს.

– და პოეტის დამოკიდებულებაც შესაბამისად ორჭოფულია?

– ეს რომ ვთქვა, დამიჯერებთ? რუსთაველს ოთხივე ქალი, – დავარს ნუ მივათვლით, -უზადოდ ჰყავს დახატული. მაგრამ სიყვარულით მხოლოდ ნესტანი უყვარს. პოემის მთავარ გმირად, ეს სათაურიდანაც ჩანს, ტარიელი მიაჩნია. არადა, ავთანდილის გვერდით ყოფნა უფრო ეადვილება. მასთან ერთად მღერის, მასთან ერთად ლოცულობს, მასთან ერთად წერს ანდერძის წიგნს, – ანუ მასთან ერთად ქმნის სიუჟეტისათვის „უსარგებლო“ ლირიკულ წიაღსვლებს, ალბათ, ყველაზე უკეთესს, „ვეფხისტყაოსანში“ რაც წერია. მაგრამ თინათინი არა, – ნესტანი უყვარს. ფატმანიც მოსწონს, ფატმანიც ძალიან მოსწონს, მისი გუნების ქალია. გულანშაროს უმშვენიერეს პასაჟებს ფატმანის ეშხი დაატანა. მაგრამ სიყვარულით მხოლოდ ნესტანი უყვარს. „უწყალო ვითა ჯიქია“…

– ვენდოთ ლეგენდას, რომ თამარი უყვარდა?

– ვენდოთ, არ ვენდოთ… ამგვარი სიყვარულიდან მიჯნურის სიყვარულამდე მაინც საკმაო მანძილია. ასე რომ, ვინ იცის? თუ თავისი პოემა დაკვეთით დაწერა, – „ქება წარბთა და წამწამთა, თმათა და ბაგე-კბილისა“, თქვა ლაღად და ძალდაუტანებლად, უხვად და უშურველად, რაკი ეს სიმართლეც იყო. მაგრამ მას საკუთარი სიმართლეც უნდოდა ეთქვა, –არა კარისკაცის, არამედ დიდი ერისკაცისა და დიდი შემოქმედის სიმართლე. რადგან ამგვარი წიგნი მხოლოდ მეფეთა საქებრად არ იწერება, რადგან პრობლემათა ძირისძირში ყოველთვის ფეთქავს ცოცხალი ეროვნული ძარღვი. მან „ინდოთა“ კარი არა მხოლოდ ქებად, არამედ გაფრთხილებად დადო, საიდანაც ბრალდებაც მოისმის. მეფეები კი ბრალდებებს რისხვით იგერიებენ და მათი რისხვა ძალიან საშიშია. მინიშნებანი, მოსალოდნელია, გაცილებით მეტი იყო, მხოლოდ თანამედროვეთათვის მისახვედრი.

შემეძლო ორ პასაჟზე კიდევ მელაპარაკა, რომლებიც ძალიან სახიფათო მინიშნებათა გორგალია. მაგრამ საუბარი ისედაც გაგვიგრძელდა და მათზე აღარას ვიტყვი. აღარას ვიტყვი არც იმაზე, რომ უძეობის ორმაგი ქარგა – როგორც თქვენ უწოდეთ, პოზიტივი და ნეგატივი – ბაგრატიონთა ღვთაებრიობისა და მესიანიზმის მიმართ გარკვეულ ეჭვსაც შეიცავს, რაკი ნეგატივიც არსებობს. მაგრამ მათ გარეშეც მთელ პოემაში საკმაოდ ბევრია თქმული საიმისოდ, რომ სამეფო კარი მადლიერი არ დარჩენილიყო და თავისი უკმაყოფილება არაორაზროვნად გამოეხატა.

[-იქნებ იმ ორ პასაჟზეც გველაპარაკა, ასე გაკვრით რომ ახსენეთ? სათქმელი კიდევ უფრო ცხადად გამოიკვეთებოდა.

– სიმართლე გითხრათ, მერჩია, ავრიდებოდი. ვშიშობ, ბნელი სურათი დაიხატება. თან თითქმის ბოლოში მიყვანილი საუბარი ზედმეტად არ გაიწელოს.

– სჯობს, მაინც ითქვას. თუ საჭიროდ მიიჩნევთ, მერეც შეგვიძლია ამოვაკლოთ.

– კარგი. ითქვას, რაკი ასე მაძალებთ. სიტყვა პასაჟი მთლად სწორადაც არ ვიხმარე. გორგალი უფრო ზუსტია. ორი ერთმანეთში ჩახლართული გორგალი. კონფლიქტი სინამდვილეში ნაბიჯ-ნაბიჯ მზადდება: ფარსადანის შეფარული მიზანი, მისი მიხვეულ-მოხვეული ქცევები, ქალ-ვაჟზე თვალთვალი, ტარიელის უდრტვინველობა… ყველაფრის მოკლედ და დალაგებით თქმა არც ისე ადვილია, მაგრამ, მოდით, ჯერ იმით დავიწყოთ, შედარებით ადვილი სათქმელი რაც არის.

„დავარ იყო და მეფისა, ქვრივი, ქაჯეთს გათხოვილი“. სხვა ადგილას თვითონაც ქაჯად მოიხსენიება: „მან უამბო დავარ ქაჯსა“… ამით, რასაკვირველია, მის ბნელით მოცულ სახეს პლასტიკურობა, სიღრმე და მნიშვნელობა ემატება. მაგრამ, თუ ქართული სამეფო ოჯახი „ინდოთა“ კართან თავს რაიმე ნიშნით გააიგივებდა, მადლობას არც ამ ნათესაობისათვის იტყოდა. თუმცა, ეს ისეთი უმნიშვნელო წვრილმანია, სათქმელადაც არ ეღირებოდა, სხვა ბევრად მნიშვნელოვანი სათქმელი რომ არ მოჰქონდეს. მთავარი ამ მხრივ არც ის არის – არადა, შეუძლებელია არ გვეუცნაუროს! – რომ ნესტანი, ასე გამოდის, ქაჯის გაზრდილია. დავარი ხომ მისი აღმზრდელი იყო. რაიმე ლაფსუსი რუსთაველის რანგის შემოქმედსაც შეიძლება გაეპაროს, მაგრამ ამგვარი შტრიხი გმირის პორტრეტზე, თანაც დიდოსტატის ხელით, შემთხვევით არასოდეს იდება. პოეტი აქ არავისზე არავითარ მინიშნებას არ აკეთებს, – მხოლოდ მხატვრულ მიზანს მიელტვის. ვიტყვი ორიოდე სიტყვით. თუმცა, ეს ჩვენს თემას ნაკლებად ეხება. გამოდის სწორედ ის, რაც უნდა გამოდიოდეს, გინდ გვეუცნაუროს და გინდ არა: ნესტანი დემონურ საწყისთანაც არის წილნაყარი. მის პორტრეტზე დადებული ეს თამამი შტრიხი გენიალურია – ნესტანი ზესკნელიც არის და ქვესკნელიც. „ძლიერ არს, ვითარცა სიკვდილი, სიყვარული, ფიცხელ არს, ვითარცა ჯოჯოხეთი, სახმილი მისი“… ბიბლია, „ქებათაქება“.

ამ ორმაგობას გმირის ხასიათიც ადასტურებს. და კიდევ – ორი მზის საოცარი სიმბოლიკა, ზვიად გამსახურდიას მიერ გახსნილი. მაგრამ ყოველივე ამას აქ ახლა გვერდი უნდა ავუაროთ. აქ ახლა ჩვენთვის მთავარი გაცილებით მოკრძალებული, გაცილებით უმნიშვნელო რამ არის. სახელდობრ ის, რომ დავარი მეფის დაა. არადა, რატომ მაინც და მაინც მეფის და? რა აუცილებლობითაა ეს უახლოესი ნათესაობა ნაკარნახევი? თანაც, ისეთი აუცილებლობით, რომ სახელშიც კი გახმიანდა – „დავარ“. და ვარ, რომელსაც საკუთარი ძმა წამებით სიკვდილს მიმზადებს. იმგვარ სიკვდილს, რომ აქვე, ადგილზევე თავისმოკვლა მირჩევნია. დიახ, დავარი სწორედ მაგიტომ, მაგ საჭიროების გამო არის მეფის და. უნდა ფარსადანი თავისი მრისხანე ხასიათით უფრო თვალნათლივ წარმოისახოს. უბრალო გამზრდელის დასჯა ასე შემაძრწუნებელი არ გამოჩნდებოდა. დავარი მძვინვარედ სასტიკია, მაგრამ არანაკლებ მძვინვარედ სასტიკია ფარსადანიც. თავის სისხლსა და ხორცს წამებით მოკლავს, ხელი არ აუთრთოლდება. თან რისთვის, რა დანაშაულისთვის? „მან აგრე თქვა: უბრალო ვარ, იცის ღმერთმან სახიერმან“. ფარსადანის პროტოტიპად კი ვინც შეიძლება წარმოვიდგინოთ, დღესავით ნათელია. თანამედროვეებს ნამდვილად არ გაუძნელდებოდათ ამის ამოცნობა, კაენური ცოდვის მაგალითი იქვე, ხელისგულზე ედოთ, –შორს წასვლა არ დასჭირდებოდათ. მინიშნება უდავოდ სახიფათოა (ვინ არის ეს მოდგმა!), მაგრამ ჯერ მაინც ზოგადია. კიდევ რამდენიმე მონაცემი და კონტურები სრული სიცხადით გამოიკვეთება.
სასიძო მოკლულია, ფარსადანი მძვინვარებს. არადა, მის ტონს დავაკვირდეთ, რა რბილია: „თუ ჩემი ქალი გინდოდა, რატომ არ შემაგებინე, ხვარაზმშას სისხლი უბრალო სახლად რად დამადებინე?“ – მიამიტური გაოცებით უთვლის იგი ტარიელს. დროზე რომ „შეეგო“, ყურს ჩასწვეთებოდა, ქალს როგორ დაუკავებდა! ტარიელისა მას უზომო შიში აქვს, ნესტანის სიტყვებიდან ეს უკვე ვიცით: „ქმნას მეფემან ყელ-მოტეხით შემოხვეწა, შემოკვდომა, ხელთა მოგცეს თავი ჩემი“… საიდან მომდინარეობს ეგ შიში, ძნელი მისახვედრი არ არის: „ქალაქი მქონდა მაგარი, მტერთაგან მოურევარი… კაცნი გავგზავნენ, ვაცნობე ყოვლგან ლაშქარსა ყველასა: აქა მომმართეთ, ვინცაღა ჩემსა იქმოდეთ შველასა“. შეუძლებელი სულაც არ ჩანს, რომ ტარიელმა დიდი შინაომი გაუმართოს და ხალხიც მიიბიროს, რადგან ამბოხებისათვის სრული კანონიერი საფუძველი არსებობს. ამ საკითხს ცოტა ხანში ისევ დავუბრუნდებით.
ახლა კი იმას მინდა ხაზი გავუსვა, რომ ფარსადანმა ზუსტად იცის, რისთვისაც მოხდა მკვლელობა. ქალ-ვაჟის საიდუმლო მიჯნურობის ამბავი, როგორც მოსალოდნელი იყო, ისეთი საიდუმლოც არ აღმოჩნდა, თავად მონაწილეებს რომ ეგონათ. „მას უყვარდა ქალი ჩემი, სისხლნი ველთა მოუღვრიან, რა ნახიან ერთმანერთი, არ-შეხედვა ვერ დათმიან“. ფარსადანი დარწმუნებულია, რომ ეს ამბავი დავარმაც იცოდა, და, რასაკვირველია, არ ცდება. ოღონდ, დავარი იმასაც მიმხვდარია, რომ მკვლელობა ნესტანმა ჩაიფიქრა. ტარიელი ამ საქმეს თავისით არ ჩაიდენდა. იცნობს ორივეს ბუნებას – „როსკიპო, ბოზო დიაცო, საქმრო რად მოაკვლევინე“! ფარსადანს კი აქ გამჭრიახობა დანამდვილებით ღალატობს. იგი დავარს ქალ-ვაჟის მესაიდუმლედ მიიჩნევს და მკვლელობის შთამაგონებელიც თავისი ასული კი არა, დავარი ჰგონია: „მე ღმრთისა ვუთხარ, დაუბამს მას ეშმაკისა ბადესა! მათ ბოზ-კუროთა ასეთი რა მისცეს, რა უქადესა?“

ყოველივე ზემოთქმულიდან ერთი რამეც, ვფიქრობ, ნათელია: ფარსადანს ტარიელი სიძედ არ უნდოდა, ხვარაზმელი უფლისწულიც სწორედ მაგ მიზეზით ჩანს მოწვეული – მოციქულებს ვაჟთან, თანაც ასე სასწრაფოდ, თავად ქალის მამა გზავნის: საიდუმლო მიჯნურობა უნდა იქამდე აღიკვეთოს, სანამ საქვეყნოდ არ გაცხადებულა. ტარიელს სათათბიროდ მაშინღა იბარებს, როცა ყველაფერი უკვე გადაწყვეტილია: „მათ წინასვე დაეპირა იმა ყმისა შენი ქმრობა“. ტარიელის დასტური ფარსადანს აუცილებლად ესაჭიროება და ცდილობს, ისეთი გარემო შეუქმნას, რომ ეს უნებური დასტური მოწმეთა თანდასწრებით გამოსძალოს, რაც, ისევ და ისევ ტარიელის ბუნების წყალობით, არც თუ ძნელად მისაღწევი გამოდგება. ნესტანისთვის კი საერთოდ არაფერი უკითხავთ. ნუთუ მის ხასიათს ასე ცუდად იცნობდნენ? პირიქით, სწორედ იმიტომაც არ უთხრეს, ძალიან კარგად რომ იცნობდნენ. ამჯობინეს, ფაქტის წინაშე დაეყენებინათ.

თავიდან კი ფარსადანი ტარიელს ამზადებდა სამეფოდ, მერეღა გადაიფიქრა, როცა დარწმუნდა, რომ მის ასულს სახელმწიფოს გაძღოლა შეეძლო. მაინც რატომ ზრდიდა სამეფოდ? მხოლოდ იმიტომ, რომ ასე მოეგუნება? ანდა, რატომ მიიჩნევს ტარიელი, რომ ტახტი მას ეკუთვნის? იმის გამო, რომ უებრო მებრძოლია? „შენი ქალი არად მინდა, გაათხოვე, გამარიდე, ინდოეთი ჩემი არის, არვის მივცემ ჩემგან კიდე“! ფარსადანს კი ამაზე არავითარი პასუხი არ მოეძევება. რატომ, რა ხდება?

მიზეზს დიდი ძებნა არ სჭირდება, ტექსტშივე შავით თეთრზე წერია, სიტყვები ფარსადანის მიერ არის წარმოთქმული: „მეფემან თქვა: შვილად გავზრდი, თვით ჩემივე გვარი არსა“. გვარი ძველ ქართულში, ისევე როგორც დღეს, ბევრი რამის აღმნიშვნელი შეიძლება იყოს. მაგრამ აქ კონტექსტი სხვა გაგების საშუალებას არ ტოვებს.

აქ ეს სიტყვა მხოლოდ და მხოლოდ საგვარეულოს აღნიშნავს. ტარიელი იმავე დინასტიის გვერდითი შტოა, ერთადერთი ვაჟი–მემკვიდრეა – „ერთიღა მე ვარ მემკვიდრე, ყველაი თქვენ მოგხდომია“ – და ტახტი, ყველა წესის მიხედვით, მას ეკუთვნის. ფარსადანი ტახტის უზურპაციას ახდენს თავისი ქალის სასარგებლოდ!

და აქ უკვე ჩვენ თვალწინ არაორაზროვნად იკვეთება დემნა ბატონიშვილის სახე. მთელ ამ პასაჟებს მისი ტრაგიკული ჩრდილი აფენია, უბედური უფლისწულისა, ერთადერთი კანონიერი მემკვიდრისა, რომლის უფლებათა უზურპაციაც ასე საქვეყნოდ მოახდინეს. ამას უკვე სახიფათო მინიშნებაც აღარ ჰქვია. სამეფო კარის თვალით თუ შევხედავთ, „თანამდებარს სასჯელისა“.

ხოლო თუ ლეგენდად გამკრთალი ცნობა თამარისა და დემნას ურთიერთლტოლვის შესახებ იმ დროშივე გაჩნდა, აუცილებელი არ არის, რომ სიმართლე იყოს. თუ იმ დროშივე, როგორც იტყვიან, გაჭორიჭორდა, პარალელი კიდევ უფრო სრულია და მინიშნება კიდევ უფრო ზუსტი.

– მაგრამ ამგვარ ქორწინებას ჩვენში, ალბათ, არავინ დაუშვებდა.

– დაუშვებდა თუ არ დაუშვებდა, მაგას ჩვენი საკითხისათვის არანაირი მნიშვნელობა არა აქვს. ისე, ქართულ ეკლესიას, იმ ექსტრემული და ჩიხური სიტუაციის გათვალისწინებით, თანხმობაც რომ გამოეთქვა, პირველ რიგში მამა არ დაუშვებდა, რადგან დემნა ბატონიშვილი, კანონიერი მემკვიდრე, თავადვე შეიქმნებოდა მეფე, დავით სოსლანობას არ გასწევდა. მამას კი თავისი ასულის გამეფება ეწადა და არა გადედოფლება. ფარსადანის შეფარული მიზანიც სწორედ ეს არის, – ამიტომ არ უნდა ტარიელი სიძედ. მასაც გამეფება სწადია თავისი ქალისა, არა გადედოფლება.

– ტარიელის პროტოტიპად, მაშ, დემნა ბატონიშვილი შეგვიძლია ვიგულისხმოთ?
– არა, რასაკვირველია. ტარიელი ეპოსის გმირია და უფლისწულის ხვედრს ვერავითარ შემთხვევაში ვერ გაიზიარებდა. ის სასჯელი, რომელიც ბიძამ ძმისშვილისათვის აირჩია, ზუსტად გვაუწყებს, საიდან მოელოდა მთავარ საფრთხეს და ყველაზე დიდ შიშად რა ჰქონდა ჩაყოლილი: მან იგი დაასაჭურისებინა. თვალებიც დასთხარა. თვალები რითიღა აშინებდა? საბრალომ ვეღარ გაუძლო და სული განუტევა. საფიქრებელია, რომ დაბრმავებულ-დასაჭურისებულმა სულაც თავი მოიკლა. არა, პროტოტიპობა გამორიცხულია, აი, ნებელობის მხრივ კი, შესაძლოა იყოს გარკვეული მსგავსება.

– არადა, თუ სწორად მახსოვს, დემნა ბატონიშვილმა ბიძას, – გიორგი მესამეს, აჯანყება მოუწყო.

– ეს უნიათო წინააღმდეგობა აჯანყებას კი არა, სასოწარკვეთას უფრო ჰგავს, თავის გადარჩენის განწირულ მცდელობას, თუ სულაც ბიძის მიერვე არ იყო პროვოცირებული. მაგრამ პროტოტიპებისა და ქრონოლოგიების ძებნა მნიშვნელოვანი არც არის. მთავარი სათქმელი აქ ერთი წინადადებით შეიძლება გამოიხატოს:

„ინდოთა“ სამეფო კარი მხოლოდ და მხოლოდ იმ ცოდვა–მადლისგან იქსოვება, რომელიც საქართველოს სამეფო კარზე ტრიალებდა!

ვფიქრობ, გასაგებია, რატომ არის ყოველივე ეს არააქცენტირებული, ყრუდ მოწვდილი. კიდევ მკვეთრი აქცენტებიც რომ დასმულიყო! მკვეთრი აქცენტი პოემის დასაწყისშივე თინათინის გამეფებაზეა დასმული. საერთო სიხარულსა და ზარ-ზეიმზე მიშნება ღიად და სრული აღტაცებით კეთდება, რაც წინასწარგანზრახულად აძნელებს იმის ვარაუდს, რომ „ინდოთა“ სამეფო კარიც შეიძლება ქართულ სინამდვილეს ასახავდეს. დღეს კი, იდეალურობის ხიბლით მონუსხულნი, უკვე ეჭვადაც კი აღარ ვუშვებთ ნეგატივის შესაძლებლობას. ]

… პოეტმა უეჭველად იცოდა, რაოდენ სახიფათო იყო მისეული სიმართლე. ისიც იცოდა, დროს იხელთებდნენ მტრები და მოშურნეები: ყველგან, ყოვლად უწყინარ სტროფებშიც კი, ბოროტ ჩანაფიქრს აღმოუჩენდნენ. და მან მიზანშეწონილად მიიჩნია, უკან დასახევი გზა არ მოეჭრა – „ესე ამბავი სპარსული“. თუ ჩემი ვერსია სიმართლესთან ახლოა, პოეტის ეს სტროფი ერთადერთ ადრესატს – სამეფო კარს მიემართება და სავარაუდოდ, ასე იშიფრება: „ვგრძნობ, საჭოჭმანო საქმე იყო ამ ქარგის აღება, რადგან მასში მართლაც არის ზოგი რამ, რაც შეიძლება მინიშნებას ჰგავდეს. მაგრამ მე ისე მოვიხიბლე ამ მშვენიერი ქმნილებით, ამ ობოლი მარგალიტით, რომ მაინც დავყევი ცთუნებას. ის, რაც ბრალდებად შეიძლება შემომიტრიალდეს, სინამდვილეში სპარსული დედნიდან მოდის. ერთადერთი ბრალი, რაც მიმიძღვის, ცთუნებას დავყევი. ჩემი ხელქმნილი სწორად გამიგებს და ამა საქმეს ხელდასხამს“.

ანუ ჯერ კიდევ იყო იმედი, რომ თამარის ქება და პოემის მომნუსხველი ძალა გადაწონიდა. სამეფო კარს საშუალება ეძლეოდა შორსმჭვრეტელობა გამოეჩინა და თავი მოეტყუებინა.

– და სამეფო კარმა თავი მოიტყუა?

– შესაძლებელია მაგ ვერსიის დაშვებაც. მაგრამ უფრო სავარაუდოა, რომ კარმა ეს არ ინება. სხვაფრივ როგორღა უნდა აიხსნას ის გამაოგნებელი ფაქტი, რომ ერის უპირველესმა წიგნმა რამდენიმე საუკუნე ზედაპირზე ვერ ამოაღწია? ამოაღწია მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ყველა შიში ათკეცად გამართლდა და ყოველგვარმა მინიშნებამ პოლიტიკური სიმძაფრე დაკარგა. ერთადერთი ახსნაა: ნაჩქარევად გადაწერილი ნუსხები ფარულად ვრცელდებოდა. პოეტიცა და მისი წიგნიც შეირისხა. ლეგენდა გვეუბნება, რომ პოეტი სამშობლოდან განიდევნა. შესაძლოა, ბერად აღკვეცეს და მართლა იერუსალიმის ქართულ მონასტერში აღესრულა. წიგნი, რა თქმა უნდა, გადარჩა. ასეთ წიგნს ვერა ერი ვერასგზით ვერ დაკარგავდა. მაგრამ პოეტზე ლეგენდების მეტი არაფერი შემოგვრჩა. სახელც კი – შოთა – მხოლოდ ლეგენდამ შემოგვინახა.

თითქმის დაუჯერებელია: იდეალური მეფე, იდეალური სამეფო კარი, იდეალური ხანა, იდეალური მგოსანი – და უცებ ასეთი პერიპეტია. მაგრამ იმითვე მინდა დავასრულო, რაც უკვე რამდენჯერმე ვთქვი: სწორედ ამგვარი ხედვა არ გვანებებს ზოგჯერ სრულიად ცხადი საგნებისა თუ მოვლენების მიუდგომელ დანახვას…