ეს მკრეხელური სათაური ფრანგული ეგზისტენციალიზმის მამამ, ჟან-პოლ სარტრმა შთამაგონა. სწორედ მას ეკუთვნის სლოგანი „დავწვათ „მონა ლიზა!“. წელს, მაისში, ლეონარდო და ვინჩის გარდაცვალებიდან 500 წელი შესრულდა. როცა და ვინჩის ახსენებენ, თვალწინ, პირველ ყოვლისა, ალბათ ყველას „მონა ლიზა“ წარმოუდგება. ამიტომაც გამახსენდა სარტრის ეს მოწოდება. მაინც რას ერჩოდა ბატონი ჟან-პოლი საქვეყნოდ ცნობილ შედევრს?

როცა მოსკოვის პუშკინის სახელობის მუზეუმში ლეონარდო და ვინჩის „ჯოკონდა“, იგივე „მონა ლიზა“ გამოფინეს, ატყდა ერთი აჟიოტაჟი. ლამის მთელმა საბჭოთა კავშირმა იხუვლა და მოსკოვს მიაწყდა. მათ შორის ერთი ჩემი თბილისელი მეგობარიც იყო, რომელიც შემდეგ  მიამბობდა:

– ვერ წარმოიდგენ, რა გადავიტანე  ბილეთის საშოვნელად. ბოლოს, როგორც იქნა, ვიშოვე. მთელი ღამე რიგში დგომით გავათენე. ფეხები დამაწყდა. გავითოშე და დილით დარბაზში შევაღწიე. მინის ტიხარს მიღმა „ჯოკონდას“ მხოლოდ თვალი შევავლე. მეტი ვერაფერი მოვასწარი, რადგან მნახველთა არნახული რაოდენობის გამო, სურათის წინ გაჩერება აკრძალული იყო. დარბაზში შემოღწეულთა მარათონულმა პროცესიამ გასასვლელისკენ გამაქანა. გასვლამდე მაინც მოვახერხე და ზურგსუკან დარჩენილ შედევრს კიდევ ერთხელ მივხედე. გავვოცდი: თვალს მაყოლებდა და აშკარად დამცინავი მზერით, ირონიული ღიმილით მაცილებდა – შე უბედურო, ამ სიშორეზე ამისთვის მოიკალი თავიო?! რის განუმეორებელი ღიმილი? რა ხიბლი? ვერ ვიტან მაგ „იაზვას“-ო (ეს, კერძო შემთხვევა, იმედია, და ვინჩის შედევრის ანტირეკლამაში არ ჩამომერთმევა)!

სხვათა შორის, მსგავსი სიტუაცია ერთ დროს თბილისშიც შეიქმნა. ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმში ცნობილი ამერიკელი მილიონერის (მილიარდელები ჯერ არ არსებობდნენ!) არმანდ ჰამერის კერძო კოლექციიდან იმპრესიონისტთა შედევრების ვერნისაჟი მოეწყო და მაშინ მეც დამთვალიერებელთა მარათონულმა პროცესიამ  გამაქანა გასასვლელისკენ ისე, რომ ვერცერთი ტილოს წინ ვერ შევჩერდი.

ისევ სარტრის სლოგანს მივუბრუნდები და შევეცდები ავხსნა, თუ რას ერჩოდა ბატონი ჟან-პოლი საკაცობრიო ფერწერულ შედევრს. აქ არაფერ შუაშია ჰეროსტრატეს კომპლექსის ან ძველი რომაელი სენატორის, კატონ უფროსის ანალოგია. ეს უკანასკნელი სენატში თავის გამოსვლებს ყოველთვის ამთავრებდა დაჟინებული ფინალური ფრაზით, მოშურნის კლასიკური ფორმულით: „კართაგენი უნდა დაინგრეს!“

სარტრის პოზიცია სტერეოტიპების მსხვრევის, ტაბუს ახსნის კონტექსტშია ნიშანდობლივი: „მონა ლიზას“ – სახვითი ხელოვნების ამ უნიკალურ შედევრს, ისევე, როგორც სხვა შედევრებს, თან სდევს ასევე საქვეყნოდ აღიარებული და საყოველთაოდ გაბატონებული აზრი, რომ ის განუმეორებელია! არაჩვეულებრივია! შედევრია! ეს ერთგვარი სტერეოტიპი თაობიდან თაობის იმთავითვე უაპელაციოდ გადაცემა, რაც ადამიანს თავისუფალი აღქმის, კრიტიკული შეფასების ნებას უხშობს. იმ ჩემი მეგობრის სრულიად გულწრფელი, სიტუაციით განპირობებული დამოკიდებულება (ვერ ვიტან მაგ „იაზვასო“) თუნდაც სუბიექტური, მაგრამ მაინც სწორედ რომ თავისუფალი აღქმაა და მეტი არაფერი. თუმცა, ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ ამით „ჯოკონდას“ რაიმე აკლდება (აქ აუცილებლად უნდა გავიხსენო გენიალური მსახიობის, ფაინა რანევსკაიას რეაქცია მისი ერთი კოლეგის რეპლიკაზე – „ჯოკონდამ“ ჩემზე შთაბეჭდილება ვერ მოახდინაო. აღშფოთებულმა რანევსკაიამ პირში მიახალა წუნიას: „ეს ქალბატონი იმდენი საუკუნის განმავლობაში ახდენდა შთაბეჭდილებას ადამიანებზე, რომ უკვე თავად აქვს უფლება აირჩიოს – ვისზე მოახდინოს შთაბეჭდილება და ვისზე – არა!“). მაგალითად, ბატონ რობერტ სტურუას არ უყვარს დოსტოევსკი. მას არაერთხელ განუცხადებია, რომ არ დადგამს ჩეხოვს. ეს სულაც არ გახლავთ ორიგინალურობაზე პრეტენზია. უბრალოდ, ის გენიოსი ავტორები მისი ავტორები არ არიან და მორჩა. მით უმეტეს, რომ გემოვნებაზე არ დავობენ. ეს ადამიანის ჩვეულებრივი, ბუნებრივი, თავისუფალი, ინდივიდუალური აღქმაა და ამის უფლება ნებისმიერ ადამიანს აქვს.

ცნობილ ფრანგ ფილოსოფოსსა და დრამატურგ სარტრთან დაკავშირებით ისიც უნდა აღვნიშნო, რომ იგი და მისი მეუღლე სიმონა დე ბოვუარი ერთი ხანობა საფრანგეთის კომუნისტური პარტიის წევრები იყვნენ. მიუხედავად ამისა, მათ შემოქმედებას საბჭოთა კავშირში იდეოლოგიური ტაბუ ედო. მიზეზი ეგზისტენციალისტთა დამოკიდებულება გახლდათ ტოტალიტარული რეჟიმისადმი ანუ ფაშიზმისადმი. საბჭოთა ხელისუფლება კი საკუთარი სახელმწიფოებრივი წყობის უნისონში გამჭვირვალე პარალელიზმს უფრთხოდა.

ეგზისტენციალური ფილოსოფია ფრანგულ დრამატურგიაში ანუის, სარტრის, კამიუს, დე ბოვუარის და სხვათა შემოქმედების სახით ე.წ. ინტელექტუალური დრამის, ინტელექტუალური თეატრის პერიოდში განვითარდა. ეს პერიოდი გერმანელთა მიერ საფრანგეთის ოკუპაციის წლებს ემთხვევა (ანუის „ანტიგონე“ 1941 წელს ოკუპირებულ პარიზში დაიდგა). ამის გამო იმ ფილოსოფიური მოძღვრების იდეები ერთიორად აქტუალური იყო. და საერთოდაც: ეგზისტენციალურ ფილოსოფიას, როგორც ასეთს, ადამიანის არსებობის ფილოსოფიად მოიაზრებდნენ. ეგზისტენციალები თვლიდნენ, რომ ფილოსოფიის ისტორიაში იდეალიზმის ნაირსახეობანი იდეის ამოხსნას მიეძღვნა, მატერიალიზმის განშტოებანი – მატერიის ამოხსნის. ადამიანი კი ორივე მათგანს შეეწირა და სამუდამოდ უყურადღებოდ რომ არ დარჩენილიყო, კომპენსირების მიზნით, ფილოსოფიური სივრცე ეგზისტენციალიზმით დააბალანსეს. ძირითადი აქცენტი ადამიანის ტოტალურ გაუცხოებაზე (ამ სამყაროში მხოლოდ ადამიანი „არსებობს“, ყოველივე დანარჩენი კი „არის“) და თავისუფალ პიროვნულ არჩევანზე აიღეს.

ამდენად, გასაგებია, რომ ადამიანის არსებობის ფილოსოფია სოციალისტური იდეოლოგიის გლობალურ ინტერესებში არ ჯდებოდა. მით უმეტეს, რომ ეგზისტენციალები უარყოფდნენ პიროვნების პასუხისმგებლობას აღიარებული ღირებულებებისადმი. მათი თვალსაზრისი არგუმენტირებული იყო იმ მოტივით, რომ ადამიანს საკუთარი ნებით არ აურჩევია სამშობლო, ეროვნება, ენა, სარწმუნოება, მშობლები. ამდენად, იგი პასუხისმგებელია მხოლოდ და მხოლოდ იმ საქციელზე, საკუთარი თავისუფალი პიროვნული არჩევანის შედეგად რომ ახორციელებს. ამ კონტექსტში უთუოდ ნიშანდობლივია ეგზისტენციალისტური ფილოსოფიის კონცეპტუალური თეზა: „ჯოჯოხეთი“ – ეს სხვებია“! ამასთან, სარტრის არაორაზროვნად განზოგადოებული ანუ ზოგადი ფილოსოფიური ტონალობის  მქონე მოთხოვნა – „დავწვათ „მონა ლიზა!“ საბჭოთა კომუნისტების „ჰუმანურ“ მენტალიტეტს შემზარავ სისასტიკედ, იდეოლოგიურ კოშმარად უჩანდა და, როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნე, ეგზისტენციალების დამოკიდებულებას ტოტალიტარული რეჟიმის ანუ ფაშიზმისადმი მსოფლიოს ერთი მეექვსედის გამგებელნი საკუთარი სახელმწიფოებრივი წყობის უნისონში აღიქვამდნენ და გამჭვირვალე პარალელიზმს უფრთხოდნენ.

მოკლედ, ყოველივე ზემოთ თქმული ლეონარდო და ვინჩის გარდაცვალების ხუთსაუკუნოვანმა თარიღმა განაპირობა. სარტრის ის რეპლიკაც და მასთან ასოცირებული მოსკოვური ინციდენტიც არა „ჯოკონდას“ განქიქების გამო, არამედ ამა თუ იმ შედევრის სიდიადით ადამიანის დაუკომპლექსებლობის კონტექსტში მოვიხმე. მოვიხმე იმიტომ, რომ აღქმის პროცესში მნახველმა, დამთვალიერებელმა, მაყურებელმა, მსმენელმა თუ მკითხველმა გაბედოს და შედევრში საყოველთაო ფაქტორის გარდა, რაღაც საკუთრივ თავისასაც მიაგნოს, თავისთვის განსხვავებულიც აღმოაჩინოს. ეს იყო და ეს.

მარინა ბუზუკაშვილი