ჰილალ ხაშანი – ბეირუთის ამერიკული უნივერსიტეტის პოლიტიკის მეცნიერების პროფესორი.  

თარგმნა შოთა თხელიძემ

არაბული იდენტობა არასდროს ყოფილა ნათლად განსაზღვრული.

არაბულმა ამბოხმა მცირე ხნით აღადგინა არაბული ნაციონალიზმის იდეა. 2011 წელს, ყატარში გამართული პანარაბული თამაშებისას, მაყურებლები არაოფიციალურ არაბულ ჰიმნს მღეროდნენ, რომლის ტექსტი აღნიშნავს, რომ არაბებს ხელოვნური საზღვრები და რელიგია ვერ დაანაწევრებს, რადგან მათ საერთო არაბული ენა აერთიანებთ. თუმცა ამ ეპიზოდის ეიფორია მალევე გაიფანტა, როდესაც არაბებს შორის რეალობაში არსებული ფრაქციონიზმი გაძლიერდა. მიუხედავად გაერთიანების არაერთი მცდელობისა, არაბულმა ქვეყნებმა ყოველ ჯერზე კრახი განიცადეს საერთო ინტერესებსა და კოლექტიურ ქმედებებზე ჩამოყალიბების გზაზე.

მცდარი საწყისები

პირველი არაბული ნაციონალისტური მოძრაობა 1857 წელს ბეირუთში ჩამოყალიბდა. მაშინ სირიულმა სამეცნიერო საზოგადოებამ ბიძგი მისცა ხანმოკლე არაბულ კულტურულ და ინტელექტუალურ რენესანსს. მან ფართო აუდიტორიის მოცვა ვერ შეძლო და პირველი მსოფლიო ომის დაწყებისთანავე დასრულდა. მოძრაობა არსებითად ელიტისტური ორგანიზაცია იყო, რომელიც ძირითადად სირიელი, ქრისტიანი ლიბანელი და ბეირუთში მცხოვრები ამერიკელი და ბრიტანელების მცირე ნაწილისგან შედგებოდა. (არაბული ნაციონალიზმი მისაღები იყო არაბი ქრისტიანებისთვის, რადგან ეს მათთვის სრულფასოვან მოქალაქეობას ნიშნავდა). ათწლეულების შემდეგ, 1908 წლის ახალგაზრდა თურქთა მიერ ოსმალეთის სულთნის, აბდულ ჰამიდის წინააღმდეგ მოწყობილი გადატრიალების საპასუხოდ, პარიზში ახალგაზრდა არაბთა საზოგადოება შეიქმნა. ეს ჯგუფი მოითხოვდა დემოკრატიულ ტრანზიციას, არაბთა ადმინისტრაციულ ავტონომიას და არაბული ენის, თურქულ ენასთან გათანაბრებას, მისთვის ოფიციალური ენის სტატუსის მინიჭებით.

ოსმალეთის იმპერიის სირიის გუბერნატორის რეპრესიულმა პოლიტიკებმა ახალგაზრდა არაბები აიძულა დასავლეთ აზიის არაბული პროვინციების დამოუკიდებლობა მოეთხოვათ, რამაც საბოლოოდ გზა გაუკვალა 1916 წლის ბრიტანელების მხარდაჭერილ დიდ არაბულ ამბოხს. პირველი მსოფლიო ომის შემდგომ შექმნილმა მსოფლიო წესრიგმა საფუძველი ჩაუყარა ახლო აღმოსავლეთის არაბული ქვეყნების დამოუკიდებლობას, ხოლო ჩრდილოეთ აფრიკის არაბულმა სახელმწიფოებმა დამოუკიდებლობა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ მოიპოვეს. დასავლურმა იმპერიებმა არაბული ქვეყნების შექმნეს იმ მოცემულობით, რომ მათ შორის პერმანენტული დაპირისპირება არსებულიყო და ისინი დასავლური უსაფრთხოების უზრუნველყოფაზე ყოფილიყვნენ დამოკიდებულები.

არაბული იდენტობა ეთნიკური ნიშანი არაა. ის მე-9 საუკუნეში, აბასიანთა სახალიფოს დროს აღმოცენდა, რომელიც არაბ ხალიფებსა და სპარს ლიდერებს ერთამენთისგან პოლიტიკურად ჰყოფდა. არაბად რომ ჩათვლილიყო ადამიანი, საკმარისი იყო მას თავი ასეთად და არაბულ ენაზე მოსაუბრედ მოეაზრებინა. არაბული ნაციონალიზმი უმეტესწილად შემოიფარგლებოდა მცირე კომუნების მიერ მიღწეული წარმატებით, განსაკუთრებით ისლამისა და არაბული ენის გავრცელებით არაბეთის ნახევარკუნძულზე. სხვადასხვა არაბი ლიდერების დაუოკებელმა ჟინმა შეენარჩუნებინათ ძალაუფლება, მათ შორის თანამშრომლობა გამორიცხა, რამაც პანარაბულ იდეაზე სახელმწიფო ნაციონალიზმის უპირატესობა გამოიწვია.

დიდი არაბეთის მითი

დიდი არაბეთის იდეა, რომელიც გადაჭიმული იქნებოდა ატლანტიკის ოკეანიდან სპარსეთის ყურემდე და სამხრეთით ინდოეთის ოკეანემდე, პირველად მე-20 საუკუნის დასაწყისში, ერაყის მეფე ფაიზალ I-ის განათლების მინისტრმა, სათი ალ-ჰუსარიმ გააჟღერა. იმ დროს, მისი არაბული ნაციონალიზმის კონცეპტულიზაცია ენისა და რელიგიაზე სენტიმენტურ მიკუთვნებულობაში გამოიხატებოდა. მართლაც, არაბებს ეამაყებოდათ საკუთარი იდენტობა და კულტურა, მაგრამ ეს სიამაყე არ გადაზრდილა მათი პოლიტიკურად და ეკონომიკურად საერთო საზღვრების მოქცევის სურვილში.

1920 წელს, ფაიზალმა სირიის არაბული სამეფო შექმნა. რამდენიმე თვეში, ფრანგულმა სამხედრო ძალებმა, რომელშიც მაროკოული კავალერია და ორი ალჟირული ბატალიონი შედიოდა, სუსტად შეიარაღებული არაბული ძალები დამასკოსთან ახლოს, მაისალუნის ბრძოლაში იოლად დაამარცხა და სირია საფრანგეთის მანდატად გამოაცხადა. ამ მოვლენამ არაბულ ნაციონალიზმს დიდი დარტყმა მიაყენა, სირია ვეღარ გახდებოდა პანარაბული ჰაბი და მოუწევდა ცენტრალიზებულ სახელმწიფოდ ქცევა, რომელსაც შემდგომში სხვა არაბულ ქვეყნებზე გავლენა ექნებოდა.

ევროპული ნაციონალიზმისგან განსხვავებით, არაბული ნაციონალიზმი არ განვითარებულა წარმოების პროცესში ტექნოლოგიური გარღვევებისა და შემდგომ ინდუსტრიული ხანაში შესვლით. მას არ შეუქმნია ინკლუზიური პოლიტიკური წრეები, რომელიც დაჯაბნიდა სექტარიანულ, ტრაიბალურ და კლანურ იდენტობებს. არაბი ლიდერები სახალხო ლეგიტიმაციის მისაღებად, სუნიტურ ისლამს იყენებდნენ ნაცვლად იმისა, რომ რელიგია პრივატულ სფეროდ ექციათ – რამაც შემდგომში ისლამის სხვა მიმდინარეობების და ქრისტიანების გარიყვა გამოიწვია. მაგალითვისთვის, ეგვიპტის ვიცე-პრეზიდენტი ჰუსეინ ელ-შაფეი გამალ აბდელ ნასერის პრეზიდენტობისას, ეგვიპტელს ქრისტიან კოპტებს მოუწოდებდა ისლამზე გადასვლისკენ. 1970-იან წლებში კი ლიბიის ლიდერი მუამარ კადაფი ლიბანელ მარონიტ ქრისტიანებს ლიბანის სექტარიანული სამოქალაქო ომის დასასრულებლად ისლამის მიღებისკენ უბიძგებდა.

არაბულმა ნაციონალიზმმა სეკულარიზაციის ნაცვლად რელიგიური დოგმა აღადგინა. სუდანში პრეზიდენტი ჯაფაარ ნუმეირი სეკულარი არაბი ნაციონალისტიდან რელიგიურ კეპრად გადაიქცა, შემოიღო რა შარიათის კანონები, რომელმაც ქვეყნის არაარაბული და არაისლამური სამხრეთული რეგიონებიც მოიცვა.

კოლექტიური ქმედების სიმწირე

ამგვარმა ფრაქციონიზმმა და კერძო ინტერესმა რეალური გაერთიანების მცდელობები დაბლოკა. 1981 წელს სპარსეთის ყურის თანამშრომლობის საბჭო ექვსმა არაბულმა ქვეყანამ ჩამოაყალიბა, რათა მათი ეკონომიკებისა და თავდაცვითი შესაძლებლობების ინტეგრირება მომხდარიყო. მაგრამ ორგანიზაციამ საკუთარ მიზნებს ვერ მიაღწია, რადგან ამ ექვს ქვეყანას შორის პერმანენტულად არსებობდა სხვადასხვა ტიპის კონფლიქტები. საუდის არაბეთი და გაერთიანებული საემიროები საზღვრის დადგენის დავაში ახლაც იმყოფებიან. 2017 წელს კი, ამ ექვსი ქვეყნიდან სამმა, ორგანიზაციის წევრ ყატარს სამწლიანი ბლოკადა გამოუცხადა.

1956 წელს, როდესაც მაროკომ და ტუნისმა საფრანგეთისგან დამოუკიდებლობა მოიპოვეს გაჩნდა არაბული მაღრიბის ერთობის ჩამოყალიბების იდეა, რომელიც მაროკოს, ტუნისის, ალჟირის, მავრიტანიისა და ლიბიის ალიანსი იქნებოდა. მაგრამ ეს მცდელობაც ამაო აღმოჩნდა ერთიანობის განცდის შესაქმნელად. 1963 წელს, მაროკოს შეჭრამ ალჟირის კონტროლირებად ტერიტორიაზე  ე.წ. სილის ომს ჩაუყარა საფუძველი, რამაც სამუდამოდ გააფუჭა ორ ქვეყანას შორის ურთიერთობები. დასავლეთ საჰარაში მათმა დაპირისპირებამ ეს ურთიერთობა კიდევ უფრო დაძაბა, ხოლო გასულ თვეში ალჟირმა მაროკოსთან დიპლომატიური კავშირიც კი გაწყვიტა. ხუთი ქვეყნის პირველი სამიტი 1988 წელს გაიმართა, მაგრამ ამ ქვეყნების ლიდერები 1994 წლიდან ერთმანეთს აღარ შეხვედრილან, მას შემდეგ, რაც ალჟირმა მაროკოს საზღვარი დაკეტა. არაბული მაღრიბის ერთობამ მისი არსებობის განმავლობაში 30 მრავალმხრივ შეთანხმებას მიაღწია, მაგრამ მათგან მხოლოდ ხუთის რატიფიცირება მოახდინა ხუთივე ქვეყანამ.

1916 წლის საიქს-პიკოს შეთანხმებამ, რომლის მიხედვითაც ნაყოფიერი ნახევარმთვარის ტერიტორია საფრანგეთისა და დიდი ბრიტანეთის მანდატებად დანაწილდა, არაბული ნაციონალიზმი გაანელა. ირანისა და თურქეთისგან განსხვავებით, სადაც ძლიერმა ცენტრალურმა სახელმწიფომ მოსახლეობის გაერთიანება და მათ შორის სოლიდარობა შექმნა, არაბულ ნაციონალიზმს ამგვარი ძლიერი ღერძული სახელმწიფო არ ჰყოლია, რომელიც პანარაბულ იდეას გაუმაგრება ზურგს და ერთიანი პოლიტიკური სივრცის შესაქმნელად იბრძოლებდა. ეს არ მოხდა, რადგან ძირითადი არაბული სახელმწფიოები მათი საკუთარი პრობლემებით იყვნენ დაკავებულნი, კორუფციით, დესპოტიზმით, ეკონომიკური სტაგნაციით და სამხედრო ედვენტურიზმით.

არაბული ნაციონალიზმი დანაწევრდა, რამაც წარმოქმნა მემარცხენე და მარქსისტული პოლიტიკური პარტიები. მაგალითად, ლიბანის კომუნისტურმა პარტიამ დისტანცირება მოახდინა საბჭოთა ინტერნაციონალიზმისგან, რომ მონაწილეობა მიეღო სამხრეთ ლიბანში ისრაელის სამხედრო ნაწილების წინააღმდეგ პარტიზანულ ომში. ჯორჯ ჰაბაშმა, რომელმაც 1951 წელს დააარსა არაბ ნაციონალისტთა მოძრაობა, მას სახელი გადაარქვა და „პალესტინის გათავისუფლების სახალხო ფრონტი“ უწოდა. მარქსისტ-ლენინისტური მოძრაობები არაერთ გახმაურებულ ტერორისტულ აქტებს აწყობდნენ ისრაელში, მათ შორის თვითმფრინავის გატაცებები 1960-70-იან წლებში.

„არაბი ერის გამოღვიძება“ – 1905 წელს ქრისტიანი მარონიტი ნაგიბ აზურის მიერ დაწერილ წიგნში ნაწინასწარმეტყველებია არაბულ ნაციონალიზმსა და სიონიზმს შორის დაპირისპირება, რომელიც არ დასრულდება მანამდე, სანამ რომელიმე მხარე საბოლოოდ არ დამარცხდება. აზურის წინასწარმეტყველება 1967 წლის ექვსდღიანი ომის დროს ასრულდა, რომელმაც პანარაბულ იდეას მომაკვდინებელი დარტყმა მიაყენა, რადგან ისრაელმა არაერთი ისტორიული არაბული ტერიტორია დაიკავა. ამ დამარცხებამ არაბულ სამყაროში მცხოვრებ რელიგიურ უმცირესობებს საშუალება მისცა სახელმწიფოსგან ავტონომიები მოეთხოვათ, რასაც ისინი აქამდე ვერ ახერხებდნენ. ისინი შემდგომში შეიარაღდნენ და სხვადასხვა მოთხოვნები დააყენეს ალჟირში, სუდანში, ერაყსა და მათ მიღმა.

არაბული იდენტობა დღეს ვიწრო გაგებით არსებობს, როგორც წარსულის სიდიადისა და საერთო კულტურის აღმნიშვნელი. ის სიმბოლური ძალაა, რომელსაც რეგიონში კოლექტიური ქმედების მექანიზმი არ გააჩნია. რელიგიური იმპერიის მემკვიდრე არაბებმა საჭირო ტრანსოფრმაცია ვერ განიცადეს, რათა არაბული ნაციონალიზმის ტრიუმფისთვის მიეღწიათ. არაბულ სამყაროში რელიგია კვლავ რჩება გადამწყვეტ სოციალურ ძალად და კოლექტიური ქმედების წინაპირობად.

ორიგინალი ტექსტი იხ. ბმულზე: https://geopoliticalfutures.com/the-illusion-of-arab-nationalism/