გვანცა ნიკოლაიშვილი სწავლობდა თბილისის სახელმწიფო სამხატვრო აკადემიის არქიტექტურის ფაკულტეტზე, ხოლო შემდეგ გერმანიაში, დესაუს არქიტექტურის ინსტიტუტში (DIA). მისი როგორც ქალაქმგეგმარებლის, არქიტექტორისა და მკვლევარის პროფესიული გამოცდილება 2007 წლიდან დღემდე აერთიანებს არაერთ პროექტს საქართველოში.
ლევან ასაბაშვილმა დაამთავრა თბილისის სახელმწიფო სამხატვრო აკადემიის და დელფტის ტექნიკური უნივერსიტეტის არქიტექტურის ფაკულტეტები. მისი კვლევის ინტერესებია სოციალური და პოლიტიკური თეორიის კავშირი არქიტექტურასა და ქალაქგეგმარებასთან, საბინაო პოლიტიკა და სოციალური სამართლიანობის საკითხები ურბანიზაციის პროცესში.
დღეს თბილისის ერთ-ერთ უმთავრეს პრობლემას ზრდადი პოლარიზაცია და არათანაბარი ურბანული განვითარება წარმოადგენს. ჩვენ ვაკვირდებით უთანასწორობის ზრდას, სოციალურ და სივრცით სეგრეგაციას, ურბანული გარემოს პრივატიზაციას და ჩაკეტილი სივრცეების გამრავლებას. შედეგად კი ვღებულობთ ფრაგმენტირებულ ქალაქს, სადაც ბევრი პარალელური რეალობა ერთმანეთის გვერდი-გვერდ არსებობს. აღნიშნული პრობლემების ერთ-ერთ ფუნდამენტს ქვეყანაში არსებული საბინაო კრიზისი წარმოადგენს.
მოცემულ სტატიაში ჩვენ მიმოვიხილავთ საბინაო კრიზისის და არათანაბარი ურბანული განვითარების ურთიერთმიმართებას. ნაშრომი ძირითადად ეყრდნობა ააიპ. ურბან რეაქტორის 2018 წლის კვლევას „საბინაო პოლიტიკა საქართველოში თბილისის მაგალითზე“.[1]
საცხოვრებლით უზრუნველყოფის საკითხი
საცხოვრებელი არის კეთილდღეობის სისტემის ერთ-ერთი სვეტი (სხვა სვეტებია განათლება, ჯანდაცვა და სოციალური დაცვა)[2], რომელიც ღირსეული ცხოვრების მნიშვნელოვან საფუძველს წარმოადგენს, თუმცა, ამასთანავე, ის საბაზრო ურთიერთობების საგანიც არის. დღეს ბინათმშენებლობა და უძრავი ქონება მთელ მსოფლიოში ეკონომიკური ზრდის მამოძრავებელ ძალად ჩამოყალიბდა. დღევანდელი საბინაო პოლიტიკის თავისებურებას ამ ორ ფაქტორს შორის კოლიზია წარმოადგენს.
საბინაო პოლიტიკის შემუშავების დროს ცენტრალურ საკითხს წარმოადგენს საცხოვრებლის უზურნველყოფის ფორმა და პასუხისმგებელი მხარე: საჯარო თუ კერძო საბინაო მშენებლობა, უნივერსალური თუ მიზნობრივი სუბსიდირება, უზრუნველყოფა თუ სუბსიდირება და ა.შ.[3]
თავისაფალი ბაზრის მომხრეები ამტკიცებენ, რომ ბაზარმა უნდა უზრუნველყოს საცხოვრებელი ყველასთვის, ხოლო სახელმწიფო უნდა ჩაერიოს მხოლოდ ისეთ შემთხვევაში, როცა ბაზარი წარუმატებელია ამ მიზნის სრულად მიღწევაში. ძირითადად სახელმწიფოს ჩართულობა მიზანშეწონილია საზოგადოების ყველაზე მოწყვლადი ჯგუფების, უსახლკაროების და სოციალურად დაუცველების, დროებითი საცხოვრებლით უზრუნველყოფის ნაწილში. მუდმივი ხელმისაწვდომი საცხოვრებლის უზრუნველყოფის ჭრილში სახელმწიფოს ჩართულობა ფაქტიურად არ განიხილება.
მემარცხენე შეხედულების მქონეთათვის საბინაო უზრუნველყოფაზე მსჯელობისას ამოსავალი წერტილი უპირველეს ყოვლისა ყველა სოციალური ჯგუფის საბინაო საჭიროებების უზრუნველყოფაა, ბაზრის ჩართულობა კი მხოლოდ იმ ნაწილში განიხილება, სადაც ეს შესაძლებელია ან საცხოვრებელზე უფლების უზრუნველყოფისთვის არ წარმოადგენს ხელისშემშლელ ფაქტორს. მარტივად რომ ვთქვათ ჯერ უნდა მოხდეს საცხოვრებლის უზრუნველყოფა იმ ადამიანებისთვის ვისაც ამის საჭიროება აქვს და შემდეგ უნდა მოხდეს საცხოვრებლის კომოდიფიკაცია.
სახელმწიფოს ჩარევით საცხოვრებლის უზრუნველყოფის ძირითადი ფორმები
სახელმწიფოს ჩარევა საბინაო უზრუნველყოფის პროცესში მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ქვეყნის სოციალურ და ეკონომიკურ განვითარებაში, კერძოდ:
დემოგრაფიული მდგომარეობის, მოსახლეობის ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობის გაუმჯობესების, განათლების მიღების უკეთესი შესაძლებლობის, დასაქმების მეტი შესაძლებლობის, ახალი სოციალური ურთიერთობების, მაკროეკონომიკური სტაბილურობის, სამშენებლო სექტორში უფრო ჯანსაღი კონკურენციის პირობების, შინამეურნეობებისთვის უფრო მეტი განკარგვადი შემოსავლების შექმნის, სამუშაო ძალის მაღალი პროდუქტიულობის ხელშეწყობაში და ამასთან ურბანიზაციის პროცესში საჯარო და კერძო ინტერესების გარკვეული დოზით დაბალანსებაში.
სახელმწიფოს ჩარევით უზრუნველყოფილი საცხოვრებლის ორი ძირითადი ფორმა გამოიყოფა: 1.ხელმისაწვდომი საცხოვრებელი, და 2. სოციალური საცხოვრებელი.
ხელმისაწვდომი საცხოვრებლის შემთხვევაში სახელმწიფოს სხვადასხვაგვარი ჩარევით ხორციელდება მუდმივი საცხოვრებლით მოსახლეობის უზრუნველყოფა. ხოლო სოციალური საცხოვრებელი ნიშნავს ისეთ საცხოვრებელს, რომელიც ექსკლუზიურად დაბალშემოსავლიანი ოჯახებისთვისაა განკუთვნილი და დროებით ხასიათს ატარებს. აქვე, შეიძლება გამოვყოთ საცხოვრებლის ისეთი არაძირითადი, თუმცა მნიშვნელოვანი ფორმა როგორიც არის ინსტიტუციური საცხოვრებლი (უსახლკაროთა თავშესაფარი, ბავშვთა თავშესაფარი, მოხუცთა თავშესაფარი და ა.შ.).
კრიზისის წინაპირობები
დღეს არსებული საბინაო მდგომარეობის და სხვა ურბანული პროცესების საფუძველი საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ გატარებული რეფორმებია.
გარდამავალი პერიოდის რეფორმები საბინაო სექტორის სისტემურ ცვლილებას და საბინაო ბაზრის ჩამოყალიბებას ისახავდა მიზნად. საცხოვრებელი უკვე განიხილებოდა არა როგორც სოციალური კეთილდღეობის ერთ-ერთი ელემენტი, არამედ როგორც საქონელი. სექტორში გატარებული რეფორმების შედეგად ჩამოყალიბებული საბინაო ბაზრის პირობებში სახელმწიფოს დახმარების გარეშე საბაზრო მექანიზმების გამოყენებით უნდა ყოფილიყო შესაძლებელი საცხოვრებლის წარმოება, გადანაწილება და მოხმარება.
ცვლილების ღერძს წარმოადგენდა საჯარო საცხოვრებელი ფონდის, მიწისა და სამშენებლო საწარმოების პრივატიზაცია, ინსტიტუციური დერეგულაცია, მმართველობითი სტრუქტურის პასუხისმგებლობების და ვალდებულებების დეცენტრალიზაცია, სახელმწიფო დანახარჯების შესამცირებლად მკაცრი ფისკალური პოლიტიკა და ფასების ლიბერალიზაცია.
პრივატიზაციის აგრესიულმა ტალღებმა უზრუნველყო საბინაო ფონდის და სტრატეგიული სახელმწიფო ობიექტების მაქსიმალური განსახელმწიფოებრივობა, საბინაო უზრუნველყოფის პასუხისმგებლობა კერძო სექტორზე გადავიდა, განხორციელდა სამშენებლო სექტორის სრული დერეგულაცია, სახელმწიფო პასუხისმგებლობების დეცენტრალიზაციით ყველა მოწყვლადი სოციალური ჯგუფის საცხოვრებლით უზრუნველყოფის პასუხისმგებლობა მუნიციპალიტეტს დაეკისრა. მუნიციპალიტეტებისთვის ეს მძიმე ტვირთი აღმოჩნდა, როგორც ფინანსურად ისე ინსტიტუციურად. საბინაო-კომუნალური მეურნეობის მართვის ალტერნატიული მექანიზმები დაინერგა, როგორც მაგალითად ბინათმესაკუთრეთა ამხანაგობები.
ახლად შექმნილი სახელმწიფოს მიერ პრობლემების მოსაგვარებლად გადადგმული ნაბიჯები, როგორიც იყო მაგალითად საჯარო დაწესებულებებში დევნილების დროებითი განსახლება, არაეფექტური გამოდგა. კრიზისის დასაძლევად არ არსებობდა არც ფინანსური და არც ადმინისტრაციული რესურსი. ამასთან, საბინაო პოლიტიკის შემუშავების რამდენიმე მცდელობა წარუმატებლად დასრულდა.
საბინაო უზრუნველყოფა კერძო სექტორის მიერ
სახელმწიფოს პასიური პოზიცია და კერძო სექტორისთვის საბინაო უზრუნველყოფის სრულად მინდობა ნეგატიურად აისახება მოქალაქეთა სოციო-ეკონომიკურ და ყოველდღიურ ურბანულ ცხოვრებაზე.
90-იანი წლების დასაწყისში კერძო სექტორის გააქტიურებამ ავტომატურად ბაზრის ამუშავებას არ ჩაუყარა საფუძველი. მძიმე ეკონომიკური კრიზისის და ინფლაციის ფონზე მოსახლეობას ფული არ ქონდა და არც საბაზრო პირობებში არსებობისთვის საჭირო უნარ-ჩვევები. საბანკო-საკრედიტო სისტემის განვითარებასაც წლების დასჭირდა. ფაქტიურად 2000 წლებამდე არსებობდა „კერძო საკუთრება ბაზრის გარეშე“[4]. საბინაო-კომუნალური მოვლა-პატრონობის შეწყვეტამ საბინაო ფონდის მკვეთრი დეგრადაცია გამოიწვია, კერძო საკუთრებაში გადასულ საბინაო ფონდზე მოვლა-პატრონობის ვალდებულება მთლიანად კერძო სექტორს დაეკისრა; მოსახლეობის უმეტესი ნაწილისთვის ფინანსურად შეუძლებელი იყო საჭირო თანხების მოძიება, რამაც საბინაო ფონდის მკვეთრი დეგრადაცია გამოიწვია.
- დეგრადირებული საბინაო ფონდი;
2016 წელის მდგომარეობით თბილისში 954 სხვადასხვა კატეგორიის ავარიული შენობა ირიცხებოდა. 2017 წლისთვის მე-3 და მე-4 კატეგორიის 4 და მეტ სართულიანი 600-მდე ავარიული კორპუსი ირიცხებოდა.[5]
დიდი კაპიტალური დანახარჯების მასშტაბისა და საკითხის კომპლექსური ხასიათის გათვალისწინებით, პრობლემის მოგვარება გრძელვადიან, გეგმაზომიერ გადაწყვეტებს საჭიროებს. ამ მხრივ თბილისის მიწათსარგებლობის ახალი გენერალური გეგმის სამოქმედო გეგმა საბინაო ფონდის ინვენტარიზაციას ერთ-ერთ პრიორიტეტულ მიმართულებად გამოყოფს, რომლის საფუძველზეც უნდა განხორციელდეს საბინაო ფონდის ტექნიკური მდგომარეობის შეფასება და დაიგეგმოს შემდეგი ნაბიჯები.
- ხელმისაწვდომობის დაბალი დონე და გადავსებულობის საკითხი;
საბინაო ბაზრის კერძო სექტორზე მინდობის შედეგად მოსახლეობის უმეტესობა ახლად აშენებულ ბინებზე ხელმისაწვდომობის პრობლემის წინაშე დადგა. ბინის ფასს ბაზარი არეგულირებს და ბიზნესის მოგების მარჟის მაჩვენებელი.
საცხოვრებელზე ხელმისაწვდომობა გულისხმობს შინამეურნეობის უნარს დაფაროს საცხოვრებლის ხარჯები და ამასთანავე შეინარჩუნოს ყოველდღიური ცხოვრების ხარჯების დაფარვის უნარი. საცხოვრებელზე ხელმისაწვდომობის განსასაზღვრად ევროპულ ქვეყნებსა და ამერიკაში გამოიყენება საცხოვრებლის ხელმისაწვდომობის ინდექსი. ინდექსი გამოითვლება შინამეურნეობის საშუალო თვიური შემოსავლების შეფარდებით საცხოვრებელზე დახარჯულ თვიურ გადასახადთან (ქირა, იპოთეკური სესხის ყოველთვიური გადასახადი). სტანდარტულად საცხოვრებელი ხელმისაწვდომად ითვლება თუ შინამეურნეობა მასზე თვიურად შემოსავლის 30-35% მეტს არ ხარჯავს.
2018 წლის მონაცემებით დედაქალაქის შინამეურნეობების საშუალო თვიური შემოსავალი 1200 ლარს შეადგენდა. ახლად აშენებულ საცხოვრებელ კორპუსებში/კომპლექსებში 1 კვ.მ საცხოვრებელი ფართობის ღირებულება საშუალოდ 1834 ლარი იყო. იპოთეკური სესხის მინიმალური 9%-იანი საპროცენტო განაკვეთის და სესხის გადახდის მაქსიმალური 15 წლიანი ვადის გათვალისწინებით 1200 ლარის შემოსავლის მქონე თბილისელ ოჯახს, 60 კვ.მ. დაბალი ხარისხის ბინის შესაძენად, ყოველთვიურად 1.116 ლარის გადახდა მოუწევს, რაც მისი შემოსავლის 93%-ია.[6]
საცხოვრებელზე ხელმისაწვდომობა თავის მხრივ გავლენას ახდენს ბინების გადავსებულობაზეც, რაც ხელმისაწვდომობასთან ერთად, საბინაო მდგომარეობის შეფასების კიდევ ერთი ინდიკატორია.
2014 წილის საყოველთაო აღწერის მონაცემებით თბილისში 3 და მეტ წევრიანი 100.518 შინამეურნეობა 1 ან 2 ოთახიან ბინაში ცხოვრობდა, რაც შინამეურნეობების საერთო რაოდენობის (340.000) 29%-ზე მეტია. აღნიშნული მონაცემების საფუძველზე შეიძლება ვარაუდი, რომ გადავსებულობა ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი პრობლემა არის თბილისისთვის.[7] ამასთან, აღსანიშნავია ასევე ის ფაქტიც, რომ თბილისის მოსახლეობის 82,4 % დღემდე 1990 წლამდე აშენებულ ბინებში ცხოვრობს.[8]
- საცხოვრებლის ფინანსიალიზაცია და პოლიციური გამოსახლებები
2004 წლის მერე გატარებულმა დერეგულაციის რეფორმამ და გამარტივებულმა საკრედიტო პოლიტიკამ ერთის მხრივ „ფინანსური პირამიდის“ პრინციპით მომუშავე სამშენებლო კომპანიების ბაზარზე გამოჩენას შეუწყო ხელი, ხოლო მეორეს მხრივ უძრავი ქონებით უზრუნველყოფილი სესხების რაოდენობის ზრდას. 2008 წლის ომის და კრიზისის შემდეგ მშენებლობების 80% შეჩერდა და 15 000 ოჯახი დარჩა უბინაოდ, ხოლო არასტაბილურობის გამო მოიმატა პრობლემური სესხების რაოდენობამ. ვადაგადაცილებულ და პრობლემურ სესხებზე საპასუხოდ 2008 წლიდან 2015 წლამდე დაშვებული იყო პოლიციური გამოსახლებები და ათასობით ადამიანის საცხოვრებელი სახლი პირდაპირი აუქციონის წესით იქნა რეალიზებული.[9] ფინანსური პირამიდების ჩამოშლის შემდეგ დარჩენილი დაუმთვრებელი მშენებლობები დღემდე მოუგვარებელ პრობლემად რჩება.
არათანაბარი ურბანული განვითარება
საბინაო სექტორის კერძო სექტორზე სრულად მინდობის ერთ-ერთი ნეგატიური შედეგი, საბინაო საჭიროებებზე ხელმისაწვდომობის კლებასთან ერთად, სოციალური ჯგუფების შემოსავლების ნიშნით სივრცითი სეგრეგაცია წარმოადგენს. ერთის მხრივ, ქალაქში არის უბნები სადაც ძველი საბინაო ფონდი კონცენტრირებულია და არასაკმარისი მოვლა-პატრონობის გამო საკმაოდ დეგრადირებულია, მაგალითად, ძველი თბილისი, დოლიძე-ხილიანის მიმდებარე ტერიტორიები, აკადემ ქალაქის ნაწილი, ხევძმარის დასახლება და სხვა. ასევე, აღსანიშნავია, ქალაქის პერიფერიულ უბნებში მიტაცებული მუნიციპალური და სახელმწიფო ტერიტორიები. ესეთ დასახლებებში ადამიანები არაადეკვატურ და ხშირად სიცოცხლისთვის საშიშ პირობებშიც ცხოვრობენ, მაგალითად ე.წ. „ღიმილის უბანი“ ვარკეთილის სამხრეთ-აღმოსავლეთ მხარეს. მეორეს მხრივ, ქალაქში გახშირებულია ახალი მსხვილი საცხოვრებელი კომპლექსების მშენებლობა, რომლის ფარგლებშიც დეველოპერები მომხმარებლებს ახალი ცხოვრების სტილს სთავაზობენ, აქცენტი კეთდება ინფრასტრუქტურაზე, გამწვანებაზე და მოვლა-პატრონობის სერვისზე, მაგრამ ნაკლები ყურადღება ეთმობა სკოლების, ბაღების და სათამაშო მოედნების მოწყობას. ეს უკანასკნელი ხშირ შემთხვევაში ისევ მუნიციპალიტეტის საზრუნავი ხდება. მსგავსი ტიპის საცხოვრებელი კომპლექსები ძირითადად გარშემო არსებული განაშენიანებისგან ვიზუალურად იზოლირებულია, ბეტონის ღობეების და სხვა ხელოვნური ბარიერების საშუალებით. აღნიშნული საბინაო ფონდი დაბალი შემოსავლის მქონე სოციალური ფენისთვის და განსაკუთრებით მათთვის ვინც დეგრადირებულ საბინაო ფონდში ცხოვრობს ძირითადად ხელმისაწვდომი არ არის.
ასევე, ყურადღებას იქცევს ცენტრიდან გარეუბნებში და ქალაქგარეთ საშუალო და მაღალი შემოსავლის მქონე სოციალური ფენის გადინება. ამ პროცესს მსოფლიოში იცნობენ როგორც სუბურბანულ განფენას, რომელიც გამოირჩევა მონოფუნქციურობით, რაც თავის მხრივ ქალაქში მანქანაზე დამოკიდებულებას ზრდის. ემპირიული დაკვირვება აჩვენებს, რომ მოსახლეობის ცენტრიდან გარეუბანში გადინების რამდენიმე მკაფიოდ გამოკვეთილი მიზეზი არსებობს, რაზეც მოქალაქეები პერმანენტულად საუბრობენ. კერძოდ, ჰაერის დაბინძურება, განსაკუთრებით ქალაქის ცეტრალურ უბნებში, გამწვანებული სივრცეების სიმცირე, სატრანსპორტო პრობლემები, ქაოსური და აქტიური სამშენებლო პროცესი, ხმაური და მტვერი. ეს ყველაფერი იმაზე მიუთითებს, რომ ქალაქის ცენტრში საცხოვრებელი გარემო დაბინძურებულია და არასასურველია დაოჯახების და ბავშვების გაზრდის მსურველთათვის. ამას, დამატებული ის გარემოება, რომ ქალაქის ცენტრალურ უბნებში არსებულ საბინაო ფონდზე ფასები მზარდია[10] და შესაბამისად ხელმისაწვდომობაც დაბალია. მაშინ როდესაც, თბილისის საზღვრებში არსებული სოფლების მიმდებარედ პატარა მიწის ნაკვეთის (200-600 კვ.მ) ყიდვა და შემდგომ მასზე სახლის მშენებლობა ბევრისთვის ზემოთ აღნიშნული პრობლემების მარტივ გადაწყვეტას წარმოადგენს და ერთი შეხედვით უფრო იაფია. შედეგად გვაქვს მზარდი სუბურბანიზაციის პროცესი, რომელიც გრძელვადიან პერსპექტივში ქალაქის განვითერებაზე უარყოფითად აისახება გაზრდილი სამანქანო გადაადგილების, სატრანსპორტო საცობების, მონოფუნქციური სამეზობლოების, სოციალური გათიშულობის, გაზრდილი მუნიციპალრი ხარჯების და ეკოლოგიური პრობლემების სახით.
ამასთან, აქტიურად მიმდინარეობს ცენტრალური უბნების ტურისტიფიკაცია და საცხოვრებელი გარემოს ტურისტულ სერვისზე ორიენტირებული ფუნქციებით ჩანაცვლება, კერძოდ ტურისტებზე გათვლილი გასაქირავებელი საბინაო ფონდის შექმნით, სასტუმროებით, რესტორნებით და სხვა გასართობი ფუნქციებით. მსგავსი ტიპის განვითარება მკვიდრი მოსახლეობის გადინებას ე.წ. ჯენტრიფიკაციას და უბნის კომერციალიზაციას იწვევს. ადგილობრივი მოსახლეობა ძირითადად აქირავებს საცხოვრებელ სივრცეს ცენტრში და თვითონ საცხოვრებლად პერიფერიაში გადადის. ქალაქის ფუნქციურ სეგრეგაციაზე და მონოფუნქციურ განვითარებაზე მიუთითებს ასევე მსხვილი საქალაქო ფუნქციების, როგორც მაგალითად თეატრის, სკოლების, უნივერსიტეტების, ინსტიტუტების, კვლევითი ცენტრების, გატანა პერიფერიაში. ეს ერთის მხრივ განპირობებულია ქალაქის ცენტრში მუნიციპალური ქონების დეფიციტით, ხოლო მეორეს მხრივ ქალაქში მზარდი სუბურბანიზაციის ტენდენციით.
დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ ურბანული განვითარება კომპლექსური პროცესია, რომლის ცენტრალურ მიზანსაც ადამიანებისთვის ღირსეული ყოველდღიური საცხოვრებელი გარემოს ფორმირება წარმოადგენს. ადამიანების ყოველდღიური საჭიროებები მათი შემოსავლის, პროფესიის, ოჯახური მდგომარეობისა და სქესის მიხედვით განსხვავდება. ამასთან, ქალაქში მათი სივრცითი განაწილება ძალიან დიდ როლს თამაშობს როგორც მათ სოციალურ ისე ეკონომიკურ აქტიურობაზე. ყოველდღიური აქტიური ცხოვრებისთვის კი გარკვეული საბაზისო სოციალური ინფრასტრუქტურის (საჯარო სკოლა, საბავშვო ბაღი, პოლიკლინიკა, პარკი, ბიბლიოთეკა, საზ.ტრანსპორტი და მსგვსი) არსებობა და მათზე თანაბარი მისაწვდომობა გადამწყვეტია. მიმდინარე ტენდენციებიდან გამომდინარე, ქალაქში ღირსეული ცხოვრებისთვის საჭირო ბალანსი ირღვევა, რაც ნეგატიურად აისახება ყველას ყოველდღიურ ცხოვრებაზე. ქ. თბილისის განვითარება დგას ისეთი კომპლექსური გამოწვევის წინაშე როგორიც არის მზარდი სოციალური და სივრცითი სეგრეგაცია, რომელიც ერთის მხრივ განპირობებულია აქტიური საბინაო ბაზრით, ხოლო მეორეს მხრივ საბინაო ფონდზე დაბალი ხელმისაწვდომობით. აღიშნული პრობლემების მოსაგვარებლად საჭიროა მუნიციპალიტეტის და ცენტრალური მთავრობის მიერ აქტიური საბინაო პოლიტიკის გატარება, რომელიც პირველ რიგში ორიენტირებული იქნება ხელმისაწვდომი და ადეკვატური საცხოვრებლის უზრუნველყოფაზე, რაც თავის მხრივ გარკვეულ წილად შეარბილებს ქალაქის ფრაგმენტულ განვითარებას და ხელს შეუწყობს მრავალფეროვანი და ინკლუზიური საქალაქო სივრცის ჩამოყალიბებას.
დოკუმენტში გამოთქმული მოსაზრებები ეკუთვნის ავტორს და შეიძლება არ ემთხვეოდეს საზოგადოებრივი მაუწყებლის პოზიციას.
[1] http://urbanreactor.blogspot.com/2018/12/housing-policy-in-georgia.html
[2] ჯიმ კემენი, შედარებითი საბინაო პოლიტიკა და კეთილდღეობა: ურთიერთდამოკიდებულების თეორიზაცია, თარგმანი, 2017 წ., http://european.ge/shedarebiti-sabinao-politika-da-ketildgeoba/
[3]Doling, J. F. (1997). Comparative Housing Policy: Government and Housing in Advanced Industrialized Countries.
Basingstoke and Hampshire: Macmillan. p.39
[4]Zavisca, J. (2008). Property without Markets: Housing Policy and Politics in Post-Soviet Russia, 1992-2007.Comparative European Politics. 6 (3). p. 365.
[5] ურბან რეაქტორი (2018), საბინაო პოლიტიკა საქართველოში თბილისის მაგალითზე;
[6] საქსტატი, Colliers;
[7] ურბან რეაქტორი (2018), საბინაო პოლიტიკა საქართველოში თბილისის მაგალითზე;
[8] საქსტატი, მონაცემთა ბაზა, მოსახლეობის აღწერა 2014;
[9] ურბან რეაქტორი (2018), საბინაო პოლიტიკა საქართველოში თბილისის მაგალითზე;
[10] https://www.globalpropertyguide.com/Asia/Georgia/Price-History
