ზაჰიდ სარითორფაღი აზერბაიჯანელი პროზაიკოსი და პოეტია. იგი ოთხმოციანთა ლიტერატურულ თაობას განეკუთვნება. მისი პროზაული ნაწარმოებები ღრმა ფსიქოლოგიზმითა და ცხოვრებისეული სიტუაციების მისტიკურ სიბრტყეზე გადატანითა და გააზრებით გამოირჩევა. მის სამწერლო სივრცეში რეალური და ირეალური ერთმანეთს ავსებს და ერთ მთლიანობად იქცევა. მწერლის მოთხრობები და რომანები მსოფლიოს მრავალ ენაზეა თარგმნილი. ქართველ მკითხველს კი პირველად ხვდება.
მთარგმნელისაგან
ფერფლი
…ვიცი, წუხელ გავეშებულმა მგელმა
დაგკბინა; ცხვირ-პირი და ხელები
დასისხლიანებული გაქვს… ღმერთმა ქნას,
სულსა და გულში იმ მგელმა გაგკრას კბილი, რომელსაც სიყვარულის მგელს ეძახიან…
გული თუ არ დაგეფლითა, სული
ვერასოდეს აგიჯანყდება; და სული
თუ არ აგიჯანყდა, მე კი არა,
ამ წუთისოფელსაც ვერაფერს გაუგებ….
1.
ღმერთმა მაშოროს ის დღეები, ის ავადსახსენებელი წელიწადი, ქაბირეს გულისთვის რომ ძარღვები დავიგლიჯე. იმ დაწყევლილ ზაფხულს ქაბირეც გათხოვდა და მამაც მივაბარეთ მიწას, თანაც მე სიკვდილის კარიბჭეს გადავაბიჯე და ღვთის წყალობით უკანვე გამოვაღწიე…
იმ ზაფხულის ამბები, იმასთან შედარებით, რაც მერე გადამხდა, რა მოსატანიაო, ალბათ, ზოგ-ზოგები ასეც იტყვიან. თუმცა დარდი დარდია, გულში თუ შეაღწია, ზომა-წონას მნიშვნელობა აღარა აქვს. თარაზო არ დაგჭირდება, ისეთი უნდა ზიდო, როგორიც არის.
იმ ხსენებული ზაფხულის ბოლოს, რომელმაც სული და გული დამითუთქა, მთლად დავიბენი და აღარ ვიცოდი რა უნდა მექნა. მიუხედავად იმისა, რომ ივნისი და ივლისი როგორღაც ჩავათავე, აგვისტოს პაპანაქებამ მთლად ბოლო მომიღო. ჩემი შეყვარებულის ეზოში, დღისით-მზისით, ყველას თვალწინ საქორწილო სუფრა გაიშალა. ვისთვის ლხინი, ვისთვის ჭირიო, სწორედ ჩემზეა ნათქვამი. მეგონა, ყველა ის წყარო დამშრალიყო, რომელსაც ჩემი დარწყულება შეეძლო… ჩემს სულში დატრიალებული ქარბობოლა მხოლოდ ცუდს მიწინასწარმეტყველებდა. ვგრძნობდი, ეს სატანჯველი ქვეყნის აღსასრულამდე გამყვებოდა. სასიკეთო არაფერს ველოდი, ჯერ-ჯერობით მუხლებზე ვხოხავდი და დასასრული არ მიჩანდა. ისეთი შეგრძნება მქონდა, თითქოს მიწისძვრის ეპიცენტრად ქცეული ძველი სახლი ვიყავი, გარშემოხვეული ხალხი სეირს უყურებდა, მე კი ყველას თვალწინ ვიშლებოდი, ვინგრეოდი, ჭერი თავზე მემხობოდა, უფრო სწორად, კედლებისა და ჭერის ნანგრევები შიგნით, სულის სარდაფში მეყრებოდა… ირგვლივ ყველას ვეცოდებოდი. არსად იყო ადგილი, სადაც შემეძლო სულიერად მომესვენა, არსად ჩანდა ჩემი დარდის ნავსაყუდელი. ახლობლები არ მერიდებოდნენ, ხმამაღლა ამბობდნენ: „რა დღეშია ეს უბედური, კაცს გუშინდელი მიცვალებული ეგონება. ამქვეყნისა აღარაფერი სცხიაო“. იმას ფიქრობდნენ, მთლად იმედგადაწურულია და საკუთარ თავში ჩაკეტილი აღსასრულისღა ელისო. ზოგჯერ ჩემი თავისა მეც მიკვირდა, ჩემივე ხელით დასერილ მაჯებზე შემოხვეულ სისხლშემხმარ ბინტს მივაშტერდებოდი და ვფიქრობდი: მე ხომ იმდენი არ მიცხოვრია, ამ ჩემი ცოდვით სავსე დუნიაზე იმდენი არ მიბორიალია, რომ გადახრწნილი მოხუცივით ვიჯდე და ველოდო, სიკვდილი როდის მომიკაკუნებს კარზე-მეთქი.
ზოგჯერ კი ასეთი აზრებიც მიტრიალებდა ხოლმე თავში: ალბათ ამ ქვეყნად ჩვეულებრივ ადამიანივით არ მოვსულვარ, ალბათ ისე მოვევლინე ქვეყნიერებას, როგორც საფოსტო ყუთში ჩაგდებული ბარათი; ჯერ კიდევ დიდხანს მომიწევს ამ ყუთის უკუნში ყურყუტი, ალბათ ერთ მშვენიერ დღეს მოვა ვიღაც, ყუთიდან ამომიღებს და იმ მისამართზე გამამწესებს, რომელიც ბედის მწერალმა ჩაიფიქრა. ნეტა ვინაა ის, ვინც გახსნის ამ ყუთს? ან ის მისამართი სადაა? ნეტავ ამ წუთისოფელისაა, თუ სხვაგანაა სადმე? ნეტავ ის მშვენიერი დღე მართლა დადგება როდესმე? არადა, არავინ მეგულება ისეთი, ვინც ქომაგად დამიდგება და ჩემი ასავალ-დასავლით დაინტერესდება. ჩემი შემხედვარენი ამბობდნენ, რომ დღითიდღე ყვითელი ლიბრი მეკვრება სახეზე. სიკვდილზე უარესი ხომ არაფერია? სიკვდილისა რომ მშინებოდა, თვითმკვლელობას ხომ არ განვიზრახავდი? უბრალოდ, სულიერად ენითგამოუთქმელ წყვდიადში ვიმყოფებოდი. უკვე რამდენი ხანი იყო, ასე ვცხოვრობდი.
მიუხედავად იმისა, რომ ასეთ ყოფას შევეგუე, წყვდიადით გადაქანცული მამალივით ერთთავად რაღაც სინათლის მოლოდინში ვიყავი. ანუ ველოდებოდი, რომ ჩემი ჟამიც დადგებგებოდა და მეც ავიმაღლებდი ხმას; ამ წუთს მოუთმენლად ველოდი, ღრმად ვიყავი დარწმუნებული, რომ მაშინ ჩემი სათქმელის თქმას მოვახერხებდი. მაგრამ რა უნდა მეთქვა, არ ვიცოდი… სათქმელი დროზე უნდა თქმულიყო, მაგრამ არ ითქვა, არ მომადგა ამ გასახმობ ენაზე… შემეძლო მთელი დღე სადღაც მყუდროში ეულად გამეტარებინა, ჩემთვის მებორიალა და მეგვემა თავი, მაგრამ ამასაც არ ვშვრებოდი; დროის მოკვლაც ხომ შეიძლებოდა, არც ამის გაკეთების თავი მქონდა. რომ მომენდომებინა, ისევ ავუხირდებოდი თანატოლებს, რომელთაც ადრე არაფრის გამო ვუჩმახებდი ხოლმე, ამით რაღაც შინაარსს მივანიჭებდი ჩემს გაჭირვებულ ყოფას, მაგრამ ამისი ხალისიც არ მქონდა… არა, შიშითაც არაფრისა მეშინოდა. შეიძლება, სახეზე რაღაც ისეთი ნიშნები მიჩანდა, ჩემს სულიერ შფოთზე რომ მეტყველებდა, არ ვიცი, შეიძლება ასეც იყო, მაგრამ მე არაფრისა მეშინოდა. სულ უკუღმად მიდიოდა ჩემი საქმეები, თითქოს დრო გაყინულიყო, ანდა ჯარში ახლად გაწვეული ჯარისკაცივით უაზროდ ტკეპნიდა ერთსა და იმავე ადგილს. ასე იყო, თუ ისე, უსაზღვროდ ვიტანჯებოდი, გამოსავალი კი არ ჩანდა.
როგორც იქნა ზაფხულმა ჩაიარა, თუმცა შემოდგომამაც არ დამინდო. ცალკე ის მტანჯავდა, რომ ქაბირე დავკარგე, ცალკე კიდევ – ნასახლარის მაგვარი ამ რაიონული ცენტრის გულისგამაწვრილებელი სიჩუმე და ამაოება მიკლავდა გულს. ერთი სიტყვით, ისეთი შეგრძნება მქონდა, თითქოს ჩემი ცხოვრება თავდაყირა დგას. შემოდგომის ნისლიან დღეებსა და ჟინჟღლა წვიმებს ბოლო არ უჩანდა. თითქოს ეს ყველაფერი მაფრთხილებდა, „რას აყუდებულხარ? ადე, აიბარგე და გაეცალე აქაურობას“. ვითომდა ის, რაც თავს გადამხდა, არ კმაროდაო, იმ წელს სხვა ოინებიც დამემართა. თავის დროზე უნივერსიტეტში ვსწავლობდი ბიბლიოთეკარის ფაკულტეტზე, მამაჩემის დაჟინებული თხოვნით მეორე კურსიდან მივატოვე იქაურობა. მერე ვის აღარ მიმართა მამაჩემმა, ზოგს ფული შესთავაზა, ზოგს ძმურად სთხოვა და რაიონის ფინანსთა განყოფილებაში პატარა თანამდებობაზე გამამწესა. სულ მეშინოდა ამ სამსახურის დაკარგვისა და ბოლოს შიში ამიხდა კიდეც.
ბევრი დრო არ გასულა, მას შემდეგ რაც ძველი უფროსი მოხსნეს და მის ადგილას ახალი დანიშნეს, მაკონტროლებელმა ორგანოებმა ჩვენთან სიარულს მოუხშირეს. მამამ რო ბიბლიოთეკარობის ფაკულტეტიდან გამომიყვანა, საქმეში ნაცნობები ჩართო და ყალბი დიპლომი გამიჩალიჩა, ისე, რომ ჩემთვის არც უთქვამს, ერთი თავისი ნაცნობისგან იყიდა ბაქოში. მამა რაიონის ფინანსთა განყოფილების უფროსთან მეგობრობდა. უფროსს გიამი ერქვა. ბატონი გიამი ტანმორჩილი, ბაქია და მყვირალა ტიპი იყო. მიუხედავად იმისა, რომ ეს კაცი კეთილისმყოფელი გახლდათ და მაქსიმალურად ცდილობდა, ყველასთვის ხელი მოემართა, მე მაინც არ მომწონდა. იმიტომ არ მომწონდა, რომ მისი ბუნება და გარეგნობა ერთმანეთს არ შეესაბამებოდა. როცა კი შემხვდებოდა, ისე იბრიქებოდა და ბაქიაობდა, მეგონა, სავსე ტომარა მიყურებს-თქო. როცა თანამდებობიდან მოხსნეს, სამსახურში გულშემატკივარი აღარავინ დამრჩა. შემეშინდა, ჩემი ყალბი ბუღალტრის დიპლომი არ გამჟღავნდეს-მეთქი, განცხადება დავწერე და სამსახურიდან ჩემი ნებით წამოვედი. ასე და ამგვარად, ჩემს სხვა ჭირს ეს სადარდელიც შეემატა. ცალკე ობლობა, ცალკე დედასთან დაშორება მიფუჭებდა გუნება-განწყობას, უნდა ვაღიარო, მარტოობა საჩემო საქმე არაა. ბაქოში ხშირად ჩავდიოდი დედას მოსანხულებლად. დედაც იტანჯებოდა ჩემს გამო. დედა ჯერ კიდევ მამის სიცოცხლეში ჩავარდა ლოგინად. გზაზე რომ გადადიოდა, მემწვანილე ეიუბას დიდთავა ბიჭი დილგამა დაეჯახა თავისი 0-11-ით, მაშინ დედას ხერხემალი დაუზიანდა. მიუხედავად იმისა, რომ ოპერაცია ბაქოში გაუკეთეს, არაფერი ეშველა, ლოგინად ჩავარდა და თვალსა და ხელს შუა გაილია. ექიმებმა თქვეს, გული ჯანმრთელი აქვს და იცოცხლებსო. ჩემმა გიჟმაჟმა ძმამ ხანოღლანამ ჯერ კიდევ ციხიდან შემოთვალა: „სადაც დავიჭერ დილგამას, შუაზე გავხევო, სანამ აქედან გამოვალ, გაქრეს, თორემ სადმე თუ შემხვდა, არ ვაპატიებო“. დილგამამ ეს გაითვალისწინა და ჩემ ძმას თბილისში გაასწრო, ამჟამადაც იქ ცხოვრობს, შიშნაჭამი მშობლიურ მხარეში ვეღარ ბრუნდება. მაგრამ მე მაგას კარგად ვიცნობდი, წესიერი, დაუზარელი ბიჭი იყო. რა თქმა უნდა, უბედური შემთხვევა მოუვიდა. რას იზამ, მოსახდენი მოხდა, ბოლომდე არც მაგის დადანაშაულება იქნებოდა მართალი… არადა, ვერც ბოლომდე ვამართლებ. კეთილი ენება და ფრთხილად ეტარებინა მანქანა. იმ დროს ხანოღლანზე უფრო მეტად ვიყავი გაბრაზებული. ახლა, როცა ამაზე ვფიქრობ, მგონია, მაშინ რომ ხელში ჩამვარდნოდა, ერთი მაგრა მივბეგვავდი. იმის გამო, რომ დედაჩემმა არ უჩივლა, ეგ დიდთავა არ დაიჭირეს. დედაჩემი ისეთი კეთილი ქალი იყო, არც უჩივლებდა. თუმცა, ჩვენს ყურამდეც მოაღწია, რომ ძალიან ძვირად დაუჯდათ ეს ამბავი. ამბობდნენ, მამამისს ვაჟის დახსნის მიზნით იმდენი ფული უსესხია, რომ რამდენიმე წლის განმავლობაში უბრუნებდა მევალეებსო. ბოლოს საწყალი კაცი ამ დარდმა ლამის გადაიყოლა.
მამა რომ გარდაიცვალა, დედაჩემის ძმამ აქიფამ დედას უთხრა: „თურაჯ, მე შენ ამ ცალტვინა ბიჭების იმედზე ვერ დაგტოვებ…“ ბევრი არ უჭოჭმანია, ბარგი-ბარხანა შეაკვრევინა და თავისთან, ბაქოში წაიყვანა. ბიცოლა სურმა დედაჩემს მშობელ დედასავით უვლიდა. ბიძაჩემი კარგა ხანია ბანკში ბუღალტრად მუშაობდა. საკმაოდ შეძლებული გახლდათ, მაგრამ უშვილძირო იყო. უშვილობას მეუღლეს აბრალებდა და რამდენჯერმე გაყრაც დააპირა, მაგრამ დედაჩემმა არ დაანება. მერე გამოხდა ხანი და ამ მოთმინებისათვის უფალმა დააჯილდოვა და ორი შვილი – ქალ-ვაჟი უბოძა მათ. იმის გამო, რომ სიბრძნე გამოიჩინა და ძმას ბუდე არ მოაშლევინა, სურმა დიდად ემადლიერებოდა დედაჩემს. მაგრამ მე გულის სიღრმეში ვიცოდი, რომ ბიძაჩემს გულზე არ ვეხატებოდით. მიუხედავად იმისა, რომ გავლენიანი მეგობრები ჰყავდა და შეეძლო, მეცა და ჩემი ძმაც წესიერ სამსახურში მოვეწყვეთ, ამ თემაზე სიტყვას არ ძრავდა, უნდოდა, ერთთავად მასზე ვყოფილვიყავით დამოკიდებული. მამაჩემს სიცოცხლეში პატივს არ სცემდა. ზურგსუკან ერთთავად დუდღუნებდა. ჩვენც კი არ გვერიდებოდა, პირდაპირ ჩვენი თანდასწრებით მასხარად იგდებდა მამას და ამბობდა: “ქვეყნის სამართალს რა ვუთხრა, ვარდივით გოგო ამ ტყიურსა და დათვს უნდა რგებოდაო!?“ ტყიურიაო, რომ ამბობდა, ვიცოდი, იმას გულისხმობდა, რომ მამა წარმოშობით მთიდან იყო და ცხონებული პაპაჩემი სიკვდილამდე მეტყევედ მუშაობდა. ბიძაჩემის დაუკრეფავში გადასვლის ამბავს ხანოღლანის ყურამდეც მიეღწია და ერთხელ დედაჩემის თანდასწრებით უტიფრად გამოსცრა კბილებში: „მაგას გადაეცი, ენას კბილი დააჭიროს, თორემ… მე არ დაგიდევ ბიძაა, თუ ვინ მიგდია, კიდევ თუ რამე წამოსცდა მამაჩემზე, იცოდე, ნაწლავებს ფეხებზე დავახვევ! კმარა რაც ილაყბა მამაჩემის ზურგს უკან! თუ ვაჟკაცია, პირში უთხრას! ტვინი არ გადამიტრიალდეს, თორემ დავჩეხავ და მერე მიყაროს კაკალი!“ ასე იყო, თუ ისე, ბიძას არ ვუყვარდით. ამის თაობაზე დედას რომ ჩამოვუგდებდით სიტყვას, მუდარაგარეული ხმით გვპასუხობდა: „თუ ღმერთი გწამთ, დამანებეთ თავი, მე არაფერი ვიცი. ერთი ძმა მყავს და მაგასაც არ აუყაროთ გული!…“