მაგრამ თუ შეგვეძლო ტიპოლოგიურად მიგვეჩნია ეს ლიტერატორები ჯგუფად ან გაერთიანებად?

ეს უკვე უდავოდ.

და მისი ზოგადი დახასიათებისას მკვლევარები ყურადღებას მიგვაქცევინებდნენ, რომ:

რომანტიზმის ხანის მთელი პოლონური ლიტერატურა, პირველი აჯანყების დროისა, ასევე აჯანყებებს შორის ეპოქის მწერლობა, ძირითადად დამოუკიდებლობისათვის უშედეგოდ მებრძოლი ხალხის ტრაგედიას ეფუძნებოდა. და ლიტერატურა განამტკიცებდა ბრძოლის ამ პათოსს, ხორცს ასხამდა მხატვრულ სახეებში და მისი შთაგონების წყაროდაც გვევლინებოდა:

– პოეზიაში კი, რომელიც კავკასიაში იშვა, თავს იყრიდა იმ ადამიანთა ნაღვაწი, რომლებიც სამშობლოსათვის ეწამებოდნენ, განშორებისათვის იყვნენ განწირულნი, მოწყდნენ ჩვეულ გარემოს. ეს იყო რაღაც ნაგლეჯი ეროვნული ინტელიგენციისა, ნაჭერი, რომელიც, ბუნებრივია, ერთგვაროვანი არ ყოფილა, თუმცა ქვეყნის ორგანულ, განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენდა, ძირითადად – საუკეთესო ნაწილს, მის სისხლსა და ხორცს. ეს იყო ცოცხალი სხეულის „სისხლიანი“ ნაგლეჯი.

რა გასაკვირია, რომ ცხოვრებისეულ მარცხს განდევნილ-გადასახლებულთა თვითშეგნება განესაზღვრა და – მიუხედავად იმისა, რომ შეძლებდნენ სხვადასხვა სფეროში წარმატებით გამოევლინათ თავი – ამ უიღბლობის დაღს არა მხოლოდ უნდა განემსჭვალა მათი სულიერი მემკვიდრეობა, არამედ ამ მემკვიდრეობის ტიპოლოგიურ საფუძვლად გამოკვეთილიყო.

ისე მკვლევარებს აღტაცება როგორ არ გამოეთქვათ მათი ინტერესების მრავალმხრივობით, მთელს თაობას რომ ახასიათებდა: ეს პოეზიაო, ეს პროზაო, ეს თარგმანებიო, ეს ენების შესწავლაო, ეს ეთნოგრაფიაო, ეს მუსიკაო, ეს ბიოლოგიაო, გამონაკლის შემთხვევებში – სამხედრო კარიერაც.

ყარიბობის, განდევნილობის თემატიკა და პოეტიკა შეივსებოდა სატრფიალო ლირიკითა და ქალის სახებით – შორს მყოფისა და სამუდამოდ დაკარგულის… თუმც სხვაგვარადაც შეიძლებოდა წარმოსახულიყო ქალი – კონკრეტულად, მაგრამ მაინც მიუწვდომლად, როგორც ეკატერინე ჭავჭავაძე-დადიანისა, რომელსაც აღმერთებდა ვოიცეხ პოტოცკი და ლექსებსაც უწერდა ალბომში. ასე რომ, ნიკოლოზ ბარათაშვილის პოეზიის მუზა უნდა შექმნილიყო მუზა პოლონელი პოეტისაც.

„კავკასიელთა“ პოეზიაში ქალები ოცნებათა სამყაროში რომ სახლობდნენ, ოცნებებისა, რომელთა ახდენის იმედიც თითქმის არ არსებობდა, მკვლევარები ამ მოტივს მოიხსენიებდნენ „ბოლომდე გაუჟღერებელ ხმად“, რომლის მიღმაც პირადი დრამა იმალებოდა და მთელს გადასახლების ლიტერატურას ერთგვარად „დაობლებულის“ ტონს ანიჭებდა.

ამ ფონზე მკვეთრად ჩნდებოდა სახლისა და ოჯახის მოტივებიც და მარია ფილინა და დანუტა ოსოვსკა ამ მოტივთა განსაკუთრებულობას წამოსწევდნენ, რათა გადასახლებულთა ტრაგედია არ აღგვექვა მარტოდენ გამჟღავნებულ შეთქმულებათა მონაწილეების ტრაგედიად, არამედ გაგვეთვალისწინებინა, რომ ეს ტრაგედია მთელს ერს შეეხებოდა – ათასობით საცოლეს, მეგობარ გოგონას, დედას, დას, ათასობით შეუმდგარ პოლონურ ოჯახს, ათასობით დაუბადებელ ბავშვს.

გადასახლების პირველი ტალღის არცერთ „კავკასიელ“ პოეტს არ ეყოლებოდა ოჯახი: სტშელნიკიც, ზაბლოცკიც, ვინიცკიც, სუჩლერიც, ზახიც და შიმანოვსკიც ახალგაზრდები დაიღუპებოდნენ და დატოვებდნენ მხოლოდღა ტრაგიკულ მემკვიდრეობას, ისე, რომ სამყაროს არ შესძენდნენ რეალურ მემკვიდრეებს.

და ეს გარემოებაც განსაზღვრავდა მათი პოეზიის მწუხარე ჟღერადობას. სამშობლოში დაბრუნებას თითოოროლა თუ შეძლებდა და მთელი თაობის დაგვიანებითღა მოაბამდა თავს ოჯახის შექმნას.

სამშობლოსათვის, ბატონო!..

მკვლევარები გამოარჩევდნენ რეპრესირებულთა უზარმაზარ წყურვილს ადამიანებთან ურთიერთობისა, პოეტები ზოგჯერ ძალას გარდაცვლილ მეგობრებთან საუბარში რომ ჰპოვებდნენ, და ტრაგიზმითა და ამავდროულად ნათელი გრძნობით სავსე დიალოგს აბამდნენ მიძღვნებსა და ეპიგრაფებში.

ამ ლიტერატორთა პოეზიაში მკაფიოდ არ არის ჩამოყალიბებული იდეური და ესთეტიკური კონცეფცია?

მონოგრაფიის ავტორთა დაკვირვებით: სამაგიეროდ ცნაურდებოდა მათი შემოქმედების ესთეტიკური საფუძველი. და ეს გახლდათ: ხსოვნის მოტივი, რომელიც აერთიანებდა ცოცხლებსა და გარდაცვლილებს, სურვილი – გარდაცვლილ მეგობართა ხანმოკლე სიცოცხლე ლექსებში გაეგრძელებინათ, შეურიგებლობა ბრმა ბედისწერასთან, სიმართლე – ამბოხამდე ვერმისული…

და მრავალი პოეტისაგან დატოვებულ ამ მემკვიდრეობას მიიჩნევდნენ ერთგვარ კოლექტიურ პოეტურ კრებულად, რაკიღა ისეთ სიახლოვეს იჩენდა მათი განწყობილებანი თუ მოტივები, მიუხედავად ერთი შეხედვით სრულიად განსხვავებული შეხედულებებისა.

კიდევ ერთ მნიშვნელოვან თვისებად „კავკასიური“ პოეზიისა წარმოდგებოდა მისი ზნეობრივი სისპეტაკე და მიმზიდველი მიამიტობა. და წინამორბედი მკვლევარები რომ აღნიშნავდნენ მასში გახმიანებულ სერიოზულ და ღრმა გრძნობებს და „მორალური შფოთის ძალას“, წიგნის ავტორები მას მონათლავდნენ „ქედუხრელ ტუსაღთა“ პოეზიად და დასძენდნენ:

– მისცეს რა პოლონურ პოეზიას რომანტიკული ხვედრის მქონე გმირის რეალისტური სახე, ამით „კავკასიელებმა“ თავიანთ ბედისწერათა ავტოპორტრეტი შექმნეს და სიახლე შეიტანეს თუ რომანტიზმის ესთეტიკურ ფასეულობებში არა, მისი მსოფლშეგრძნების საფუძველზე მაინც.

მარია ფილინა და დანუტა ოსოვსკა საგანგებოდ უნდა ჩაკვირვებოდნენ ტრადიციებსა და კულტურულ სტერეოტიპებს, უპირველესად კი იმ გარემოებას, რომანტიკოსთათვის კავკასია რომ იქცეოდა „პოეტური მხარის“ განსახიერებად. ამ სტერეოტიპს დიდი ძალა ექნებოდა და ისაზრდოებდა პიროვნების რომანტიკული ფილოსოფიით, ბუნების წიაღში დაბრუნების კონცეფციითა და დაკარგული ჰარმონიის მოპოვებისაკენ ცივილიზებული ადამიანის სწრაფვით.

გაიხსენებდნენ ქრესტომათიულ მოსაზრებებს: თუ როგორ ძლიერდებოდა კავკასიის როლი რუსული რომანტიზმის დიდი ოსტატების – ალექსანდრ პუშკინის, მიხაილ ლერმონტოვისა თუ ალექსანდრ ბესტუჟევ-მარლინსკის – გავლენით, როგორ მოიპოვებდა ეს თემა უპირატესობას რუსულ რომანტიზმში, რადგანაც სწორედ ის იქცეოდა ბევრისათვის ეგზოტიკური შთაგონების ერთადერთ წყაროდ, და როგორ უნდა მოგვექცია ამ გრძნობათა პალიტრაში ახალგაზრდა ლევ ტოლსტოის დამოკიდებულებაც, კავკასიაში პირველად 1851 წელს რომ ჩამოვიდოდა და აქ დაიბადებოდა მწერლად.

და ეს ყოველივე მკვლევარებს დასჭირდებოდათ კონტრასტულ ფონად, თუ როგორ უნდა დაეწყოთ ამ სტერეოტიპის მსხვრევა – პირადი გამოცდილების საფუძველზე – იმ გადმოსახლებულებს, რომელთათვის ეს მხარე წარმოდგებოდა არა იმდენად შთაგონების ადგილად, რამდენადაც რეალურ ცხოვრებად, ზოგჯერ კი მწარე ბედისწერის ნაწილადაც.

საგულისხმოდ წარმოგვიდგება ის ქვეთავიც: „ქართველი და პოლონელი. შენიშვნები პორტრეტისთვის“ – თვალსაჩინოებად, კავკასიაში პოლონელთა ასეთი მრავალრიცხოვანი ჯგუფის ყოფნის შემდგომ პოლონელი და კავკასიელი ხალხების კონტაქტები თვისობრივად ახალ სახეს რომ შეიძენდა.

მოიხსენიებოდა ის რამდენიმე ფაქტი, საკვანძო რომ გახლდათ ქართულ-პოლონური ურთიერთობის შემდგომი განვითარებისათვის, უპირველესად კი – 1832 წლის შეთქმულება, რომელიც არ ყოფილა მარტოდენ ქართველი თავადაზნაურობის ამბოხი რუსული თვითმპყრობელობისაგან თავდასაღწევად, არამედ – ქართველი ერის საერთო სულისკვეთება, საზოგადოების ყველა ფენა რომ მონაწილეობდა მის მზადებაში, ის კი არა, საერთოკავკასიურ აჯანყებადაც განზრახულიყო და შესაფერისი ძაფებიც გაბმულიყო სხვა ხალხებთანაც.

გასათვალისწინებელია ის გარემოებაც, რომ:

1832 წლის შეთქმულება უწინარესად უკავშირდება არა ალექსანდრე ჭავჭავაძის, გრიგოლ ორბელიანისა და სოლომონ რაზმაძის სახელებს, არამედ – სოლომონ დოდაშვილის, ელიზბარ ერისთავისა და ალექსანდრე ორბელიანის, პიროვნების, ვინც ყველაზე მეტად ჩახედულიყო პოლონელთა აჯანყების პერიპეტიებში თავისი მეგობრის, პოლონელი პეტრე ზავილეისკის წყალობით, და თანამზრახველებს სწორედ იგი აცნობდა იმ ჰეროიკულ და დრამატულ მოვლენათა მსვლელობას.

თავთავისი ღირსეული ადგილი აქვთ მიმოხილვისას მიჩენილი გიორგი ერისთავსა და სოლომონ რაზმაძეს, როგორც ადამ მიცკევიჩის ლირიკის მთარგმნელებს: ერთს – „ყირიმული სონეტებისა“ და მეორეს – „ფარისისა“, ერთხანს ნიკოლოზ ბარათაშვილის „მერანის“ შთამაგონებლადაც რომ ვარაუდობდნენ ამ პოეტურ ნიმუშს.

წიგნის ავტორების დაკვირვებით:

თითქოს ადამ მიცკევიჩის სული დასტრიალებს ყველაფერს, რასაც კი ამ ორი ხალხის კულტურები შეეხება, მისი ფიგურა იქცევა სულიერი ნათესაობის მაჩვენებლად.