და მათი ამბები დეტალებად, ცნობებად თუ ეპიზოდებად რომ მიმოიბნეოდა ქართველ მწერალთა და ჟურნალისტთა მემუარებში, ეპისტოლეებსა თუ პერიოდიკის ფურცლებზე, თუ ვინმე, სწორედ ელგუჯა თავბერიძისთანა კაცი ესაჭიროებოდა ამ მასალის მოკრებასა და დოკუმენტურ ნოველებად გარდასახვას, „ძველი ამბების ქრონიკების“ სერიაში მათაც რომ მიუჩენდა ადგილს; და რაკიღა ოთხი ლიტერატურული პორტრეტი საკმაოდ რელიეფურად და კოლორიტულად გამოიკვეთებოდა, გამოარჩევდა მთლიანი სერიიდან და ცალკე წიგნადაც დასტამბავდა პოლონურ თარგმანთან ერთად, კატია ვოლტერსი რომ შეასრულებდა, და ამგვარი გამორჩევა თავისთავად ავალებს ავტორს, ეს ოთხი ნიმუში მიიჩნიოს საყრდენად, რათა მასზე ცალკე ამოაშენოს ქრონიკა-ნოველების ქართულ-პოლონური რკალი.

ის პოლონელები, იქ აჯანყების მონაწილენი და აქ – აჯანყების სამზადისისა, რომანტიკულ სულისკვეთებას განასახიერებდნენ, თანამემამულე პოეტებსა და პროზაიკოსებს დიდი რამ ძებნა რომ არც ესაჭიროებოდათ პოლონური რომანტიკული სულის წარმოსახვისათვის, მხოლოდღა გარშემო მიმოხედვა, და ყველა ერთობლივ, შემოქმედნიც და გმირული სულის გამომვლინებელნიც, იმ სახიერებითა და ექსპრესიით წარმოაჩენდნენ პოლონურ რომანტიზმს, წარუშლელად რომ აღბეჭდავდნენ საზოგადოებრივ-პოლიტიკური და სახელოვნებო-ლიტერატურული ცხოვრების ისტორიაში.

და აი კავკასია და საქართველო უნდა გამოკვეთილიყო ამ ისტორიის განუყოფელ ნაკადადაც, აუცილებელ შესასწავლად და გასააზრებლად, რათა მთლიანობა სრულყოფილად წარმოჩენილიყო, და კიდეც გამოჩნდებოდა 2007 წელს პირველი ვერსია მარია ფილინასა და დანუტა ოსოვსკას მონოგრაფიისა „პოლონელთა ბედი საქართველოში“, 2015 წელს შევსებული სახით რომ გამოიცემოდა. მომზადდებოდა მისი რუსული ორეულიც და, რაც მთავარია, უკვე ხელთ გვაქვს ეს თხზულება ქართულადაც, მისი პირველი ნაწილი: „პოლონელ გადასახლებულ პოეტთა „თბილისური ჯგუფი“ („უნივერსალი“, 2018) – სალომე ბედუკაძის მიერ გადმოღებული, ამ ახალგაზრდა ქალს უკვე საკმაო გამოცდილება რომ დაგროვებია ამ ყაიდის წიგნებისს ასამეტყველებლად ქართულ ენაზე, ჯერ მარტო ქართველ ადრესატებთან მიწერილი ბორის პასტერნაკის ეპისტოლეების თარგმნა რად ღირს და შემოტანა ქართულ სამეცნიერო-ლიტერატურულ სივრცეში.

ამგვარ თხზულებებს, მხატვრულ-დოკუმენტურსა თუ სამეცნიეროს, მართალია რაღაც განსაკუთრებული არტისტიზმი არ ესაჭიროება თარგმნისას, მაგრამ აუცილებელია დიდი სიფრთხილე და სიზუსტისაკენ სწრაფვა და დახვეწილი სტილი, მშობლიური ენის ღრმა ცოდნიდან და განცდიდან ამოზრდილი. და როდესაც ქართველი მკვლევარები დაისაჭიროებენ ამათუიმ დაკვირვების გამოსათქმელად თუ ციტატის მოსახმობად, ორიგინალში ჩახედვა აღარ უნდა მოუხდეთ თუნდ რაიმე ნიუანსის დასაზუსტებლად. და არც სტილური-ენობრივი ჩასუფთავება.

ამ მხრივ „პოლონელთა ბედი კავკასიაში“ ერთი ყველაზე სანდო მხატვრულ-დოკუმენტური წიგნია, გამოვლილი ერთი საუკეთესო მწიგნობრის ანდრო ბედუკაძის ხელში, ისედაც მისი ოჯახური გარემოდან ამოზრდილი, ისეთი ბიბლიოთეკის გარემოცვიდან, ოდესმე იოსებ გრიშაშვილის ბიბლიოთეკასავით რომ შეიძლება შემორჩეს ჩვენი კულტურის ისტორიას და კვლავაც განაგრძოს და განაგრძოს სიცოცხლე.

სამშობლოსათვის, ბატონო!..

პოლონელები ძველთაგანვე სხვადასხვა მიზეზით რომ ხვდებოდნენ კავკასიაში, რაკიღა ბუნებით მკვლევარები და მოგზაურები ჩვენი პლანეტის ყველა სფეროს ათვისებას ცდილობდნენ, სამშობლოში დაბრუნებულნი მოგზაურობის შთაბეჭდილებებზე ჰქმნიდნენ სხვადასხვა ჟანრის თხზულებებს, მრავლად რომ მოიპოვება პოლონურ სიტყვიერებაში.

ყველაზე მნიშვნელოვანი ჯგუფი კი 1830-40 წლებში უნდა მოხვედრილიყო საქართველოში, ის პოლიტიკური გადმოსახლებულები, რომელთაც დიდი გავლენა უნდა მოეხდინათ მეცნიერების სხვადასხვა დარგსა და კულტურაზე.

და ბოლოსდაბოლოს სრულფასოვნად უნდა გაცნობიერებულიყო:

რას ნიშნავდა კავკასია პოლონეთის ისტორიაში; როგორ მოქმედებდა ის პოლონელთა ბედ-იღბალზე და რა როლს ასრულებდნენ პოლონელები კავკასიაში.

ეს გახლდათ ის თემატიკა, რომლის გარშემოც უნდა შემოქსოვილიყო მარია ფილინასა და დანუტა ოსოვსკას ხანგრძლივი და დამჯაფავი გარჯის ეს თვალსაჩინო მონაპოვარი, რომელიც მოიცავს ამ ლიტერატორთა ბედისა და შემოქმედების ერთიან პანორამას, დახუნძლულს უამრავი დეტალით, რომელთა მოძიებასაც არქივებში ესაჭიროებოდა ოქროსმაძიებლის დაჟინება და თავდადება, მათი მოკრება-გადაბმის მეოხებით სილუეტთა მთელი გალერეა რომ ამომზევებულიყო.

მათი პროზისა და პოეზიის ძირითადი მოტივებიც ხელშესახებად წარმოჩნდებოდა, მაგრამ მკვლევარები არ იკმარებდნენ ანალიტიკურ განსჯას და ტომის მეორე ნაწილად მოამზადებდნენ „კავკასიელ“ პოლონელთა ტექსტების მოკლე ანთოლოგიას: ეპისტოლეებს, ნაწყვეტებს მემუარებიდან და დღიურებიდან, და ლექსებს, რომელთა ერთი წყებაც პირველად გამოქვეყნდებოდა, მათ პოეტურ ვერსიას კი გაამზადებდა რუსუდან ჭანტურიშვილი, ეს თარგმანები მოხდენილად რომ ჩაეწვნოდა წიგნის მთლიანობას.

საჭაშნიკოდ შემოგვთავაზებდნენ ცალკეულ ნიმუშებს თადეუშ ლადა-ზაბლოცკის, ფრანციშეკ ქსავერი პეტრაშკევიჩის, სტანისლავ ვინიცკის, არისტარხ სოსნოვსკისა და იულიუშ მუჩლერისა, რომლის „ცრემლიც“ მართლაც კურცხალივით შეჰკრავდა წიგნის კომპოზიციურ ქარგას, ტირილის სამ სახეობას რომ განარჩევდა: ბროლისმფრქვეველი ქალწულისა – სიყვარულის ცრემლს, სატრფოს რომ სდის; მატრონასი, შვილით ხელში – დედის ცრემლს; ქუჩა-ქუჩა მოარული ბერიკაცისა, ფულს რომ ითხოვს და ძლივსღა დადის – ხმელ ღაწვებზე ცრემლი დასდის სიღატაკის; და მეომრისა, სამშობლოს თუ ულანძღავენ, გული რომ უკვნესის – და მისი ცრემლი სამშობლოა, ის ბედკრული.

ხოლო თადეუშ ლადა-ზაბლოცკის ერთხელ კიდევ რომ წამოაგონდებოდა ბიბლიური იობის გოდება:

– მოსძაგდა ჩემს სულს სიცოცხლე, უნდა ვიგლოვო ჩემი თავი, უნდა ვილაპარაკო სულგამწარებულმა.

ლექსიც უნდა ამოეხვია მისი შთაგონებით: „აჰ, დროა უკვე, დროა!“ – მიწაზე ყოფნა გაუსაძლისად რომ უჭერდა ყელში და ნუგეშსა და საშველს მარტოდენ მიღმა სამყაროში თუ დაიგულებდა:

გადავაბიჯო უნდა ზღურბლზე, აჰ, დროა, დროა!

დროა, ზღურბლს იქით რომ გადავდგა ნაბიჯი ერთი.

მაშ რატომღა თრთი სულო ჩემო, სიმშვიდე მოვა:

იქ გაფრინდები, სადაც სუფევს მაღალი ღმერთი.

ეს ყოველივე აქამდე არამარტო ჩვენ გვეცოდინებოდა ძალზე ბუნდოვნად და ზოგადად, არამედ პოლონელებსაც, რომელთაც სიამაყით ეამაყებოდათ პოლონური ემიგრაციის ისტორიის ეს მეტად ნაყოფიერი და მნიშვნელოვანი, განსაკუთრებული ეტაპი, მაგრამ… რეალურად ბევრი არაფერი გამოვლენილიყო „სამხრეთის ციმბირის“ ცხოვრებიდან, გადასახლებულთათვის არანაკლებ მძიმე გადასატანი რომ აღმოჩნდებოდა, ვიდრე ის ნამდვილი ციმბირი.

შესავალში მკვლევარები აღნიშნავდნენ საარქივო და ისტორიული დოკუმენტების, რომლებიც უშუალოდ უკავშირდებოდნენ წიგნის გმირებს, არცთუ ხვავრიელობას, მათი დიდი ნაწილი პოლონეთში რომ შემოინახებოდა, ბევრი ოფიციალური დოკუმენტი რუსეთის სამხედრო არქივებშიც დარჩებოდა, თვითონ საქართველოში კი არანაირი სენსაციური მასალა არ აღმოჩნდებოდა.

ამ გარემოებას იმით ახსნიდნენ, რომ:

საქართველოში იმხანად ჯერ კიდევ არ შემოღებულიყო არქივში მასალის შენახვის ევროპული წესი, დოკუმენტაციის შექმნის სისტემა რუსული წესის კვალობაზე დგებოდა. და თუმც ეს უძველესი დამწერლობის ქვეყანა ისე მდიდარი გახლდათ ძველი მატიანეებით, ბევრი ევროპული ქვეყანა რომ ინატრებდა, მაგრამ ეს სხვა მიდგომა, სხვა დრო გახლდათ და სხვა კულტურული პარადიგმა. ამიტომაც შემოინახავდა პოლონეთიც და აღმოსავლეთის სხვა მიწებიც მეტ დოკუმენტს.

საკმაოდ მწირი იქნებოდა იკონოგრაფიული მასალაც, რის გამოც უცნობი დარჩებოდა XIX საუკუნის I ნახევრის საქართველოში მოღვაწე პოლონელთა უმეტესობის იერი. მათი გამოსახულებანი ან დაკარგულიყო, ანდა საომარ პირობებში მათი პორტრეტების შექმნაზე არც არავინ იზრუნებდა – ან დრო სად ექნებოდათ და ან განწყობილება საამისოდ.

ისედაც ადვილი მისახვედრია, მაგრამ შესავალში ეს გარემოებაც საგანგებოდ უნდა აღნიშნულიყო, რომ:

სამშობლოდან დიდი ხნით განდევნა, ტყვეობაში ყოფნა „კავკასიელებშიც“ წარმოშობდა ერთგვარ მისტიკურ წარმოდგენას სამშობლოზე, თავიანთ განსაკუთრებულ მისიაზე.

და სამშობლოს წინაშე მოვალეობის გრძნობას რაღაც ავადმყოფურად, ეგზალტირებულად ამიტომაც გამოხატავდნენ.

სამშობლოსათვის, ბატონო!..