ლაშა ხარაზი, ფილოსოფოსი, ფილოსოფიის დოქტორი, ქართულ-ამერიკული უნივერსიტეტის ასოცირებული პროფესორი.
შენიშვნა: ტექსტი პირველად გამოქვეყნდა სამეცნიერო კრებულში (1921 წლის ისტორიულ-კულტურული მოვლენები: ხედვა საუკუნის შემდეგ); უნივერსიტეტის გამომცემლობა.
***
შეხსენების ეთიკა კონსტანტინე კაპანელის ფილოსოფიაში
შეუერთე სული შენი სიცოცხლის მოძრაობას, სუნთქვას ბალახებისას და მდინარეების აორთქლებას:
ხომ ხედავ, რა უცბად ქრება ყველაფერი?
კონსტანტინე კაპანელი, სული და იდეა
ყოველი ფილოსოფიის თანმდევი გარდაუვალობაა, რომ დროგამოშვებით, საგანთა უშუალობაში დავიწყებულს გვახსენებდეს. ფილოსოფოსის მხრიდან ასეთი გახსენების თავისებურება შეხსენების ენით მეტყველებს. შეხსენებული (შეხსენების ობიექტი) არც საყოველთაოს ნიშნით აღბეჭდილი ყოფნის ერთეულია და არც დროის განგრძობითობაში აღმოჩენილი განმეორებადის მოტივი. ეს ორი მხოლოდ post factum ჩნდება არსებულის სცენაზე; მას შემდეგ, რაც გრძნობისმიერის მუხტი ფილოსოფოსს განმხოლოებულ სიცოცხლესთან დააკავშირებს, ნებისმიერგვარ სახელდებამდე შინთქმულ, ერთდროულად წინარე და თან მომდევნოობით შეკრებილ გამოცდილებასთან, იმასთან, რაც გამოთქმულის შემადგენლობას აზრის უვრცესი მანძილიდანაც კი ხელშესახები საზიაროობით ამარაგებს.[i]
კონსტანტინე კაპანელის ფილოსოფია ასეთი შეხსენების მცდელობაშია. თუ ერთადერთი არა, ერთ-ერთი მაინც, რასაც ისტორიულის აზროვნება ყოველ ჯერზე გვახსენებს, დაუსრულებლობის დენაში ყველაფრის წარმავალობის კანონზე დაქვემდებარებულობაა.[ii] წარმავალობა, რომელსაც არაფერი რჩება ყოვლისმომცველი მზერის მიღმა, რომელიც ყოველივეს საკუთარი უძირო სიღრმის მიუვალობაში იკრებს. ამ იდეის ძველ და კვლავგანმეორებად შინაარსში წარმავალობა ყოფნის წარმმართველი პრინციპია, დროის მიერ განკარგულის განმკარგველი საწყისი, რომელიც ამ შემძლე ყოვლობის მიუხედავად, ადამიანურად მყოფის მხრიდან ყველგან და ყოველთვის მაინც უკუგდებული და დავიწყებულია. იქნებ, ადამიანური მდგომარეობისთვის ჩვეული ამ ფუნდამენტური დაუმთხვევლობის გამოა, რომ ყოფიერების განმცდელებიდან უმთავრესად ფილოსოფოსია ის, ვინც ამ საწყისისეული დავიწყების ამოთქმითაა ნიშანდებული; ვინაიდან მხოლოდ ფილოსოფიასთან ერთად შეიძლება, რომ წარმავალობის შეგრძნება ყოფნის არსებით ელემენტად ისახებოდეს, იმ ფიქრიან სინამდვილედ აშკარავდებოდეს, რომლის გაშინაარსებითაც წარუვალობის ვირტუალური ობიექტი შესაძლებლად კრთება მცხოვრების ჰორიზონტის მარად გადაადგილებად სივრცეში; იქ, საითკენ სვლაშიც ადამიანურად მყოფი ერთდროულად მიზიდული და თან დამანძილებულია.
ამ ორმხრიობის ძალითაა, რომ ფილოსოფიურად შეხსენების სამუშაო იქვე ყოველთვის უკვე ამოთქმულის გახანგრძლივებაზე აზროვნებაცაა. კონსტანტინე კაპანელი ასეთი შეხსენება-ამოთქმის ფილოსოფოსია. ფილოსოფიის კაპანელისეულ გამოცდილებაში შეხსენებული ისევეა ამოთქმულის გამართლება, როგორადაც ამოთქმულია შეხსენებულის კონკრეტული ჰოყოფა; ამ ორს შორის ურთიერთქმედება ზედმიწევნით იმეორებს ორგანოტროპიზმის ძირეულ განსაზღვრულობას არსსა და მდგომარეობას შორის უწყვეტი ურთიერთდამოკიდებულების შესახებ.[iii] ამოთქმული თუ მდგომარეობის, ამქვეყნიური განცდის ორგანიზებული ეკვივალენტია, შეხსენებულია ის, რაც განმხოლოებული არსით წინ უსწრებს და თან გამოთქმის შეძლებით ამარაგებს პირველს. ამ ორმხრიობის პრაქტიკულობა არასდროსაა განცალკევების ცარცით დასაზღვრული, იგი ყოველთვის და პრინციპულად სხვა დროსთან, სხვა მცხოვრებთან, სხვა მოქმედებასთან ურთიერთობაში შესულობაა. „სულის მოძრაობაში ყოველთვის არის სურვილი ერთგვარი მეობის გარღვევისა, გაორებისა, მრავლობაში გასვლისა.“ [კაპანელი 1989: 276]. მხოლოდ მრავლობაში გასულს შეუძლია შეხსენებული და ამოთქმული ერთმანეთის პირობად აქციოს; ოღონდ აქციოს ისეთნაირად, რომ ამოთქმულის შემადგენლობა გათვალისწინების პირველადობით ინიშნებოდეს, ხოლო შეხსენებულისადმი განწყობა ჯერ კიდევ მომლოდინესთვის, კვლავაც მომავლიდან მომსვლელის წყალობაში, წყალობით მწიფდებოდეს. კაპანელი მისთვის ჩვეული გამხატვრულებული აზრით, თავის 1925 წლის ნაშრომის, სოციალური ესთეტიკის საფუძვლები – ორგანოტროპიზმი, დასასრულს შემდეგნაირად განმარტავს ასეთი ორმხრიობის ეთიკას:
„უსაზღვროებაში ქრება ყოველგვარი ღირებულება და სიდიადეს ფარავს სხვაობის საჭიროება; მაგრამ ძლიერი სულის შემოქმედებითი გაალება არსებობის ოკეანის პირას ხშირად დიდხანს ასრულებს გზის მაჩვენებელი ჩირაღდნის როლს. საჭიროა, მხოლოდ ჩირაღდნის სანათი შევინახოთ რიგიანად, რომ ვაჩვენოთ იმ ხომალდებს, რომლებიც ოკეანეზე მიმოდიან სავსე მგზავრებით; ის, რაც ჩირაღდანში ანათებს, თუ ჩვენი წვრილმანი საჭიროებისათვის დავხარჯეთ, ხომალდები ვერ მონახავენ ნავსადგურს, დიდი ოკეანე შთანთქავს ღირებულებას წუთისოფლისას და სოციალურ საჭიროებას“ [კაპანელი 1925: 266].
ყოფნის დაუსაზღვრელ ცვალებადობაში შეხსენება-ამოთქმის ფილოსოფიური ხანგრძლივობა მხოლოდ მრავლობაში იძენს დროის გარდამქმნელ შეძლებას. ამ შეძლების რაობას ვერასდროს იმწყვდევს ცალკეულობის ჟარგონი. ამ უკანასკნელის საშუალოდ გამართლებული ხედვა, ისიც საუკეთესო შემთხვევაში, მხოლოდ მოსაკლისებულს თუ ასხამს ხოტბას; მეში გაუძრავებული ცრუ წარმოდგენების კიდევ უფრო მეტ გამრავლებას. ამის სანაცვლოდ, ყველაფერი სიცოცხლისეული ძალების ერთმანეთთან უწყვეტი ურთიერთქმედების ინტენსივობებშია გადანაწილებული. კაპანელისთვის შეხსენება-ამოთქმის მიზანიც (ოღონდ მიზანი არა რაიმე გარეს ინსტრუმენტალიზების მნიშვნელობით, არამედ აზრშივე შინთქმულის ნაწილობრივი ამოთქმის თვალსაზრისით) ასეთი ურთიერთქმედებების ჰომყოფი ფილოსოფიური თქმების ქმნაა. ასე მაგალითად: „იდეა უმატერიოდ ქაოსია და ბურუსი“ [კაპანელი 1926: 122]; „წარსულის შფოთით ნაშობი ორთქლი ათბობს მომავალს“ [კაპანელი 1923: 116]; „სამყარო ცოცხალია ყველა ფორმაში, მხოლოდ სიცოცხლე სხვადასხვაობს გარეგნულად“ [კაპანელი 1926: 199]. ამ და კიდევ ბევრი სხვა, აზრის შემადგენლობით მსგავსი ფრაგმენტის მნიშვნელობა კაპანელთან მხოლოდ შეხსენება-ამოთქმის პირველადობითაა განსაზღვრული. ფილოსოფიური აფორიზმის სახით გამოხატული ყოველი ფრაგმენტი აქ უმთავრესად აზრის შესატყვისია, აზრის სიტყვიერად ჰომყოფია. აქედან გამომდინარეა, რომ პირველი შთაბეჭდილება, რომელიც კაპანელის ფილოსოფიასთან ურთიერთობისას გვრჩება, მის ფილოსოფიაში პრობლემურად მონიშნულის არსწრებულობაა.
კაპანელი თავისი ფილოსოფიით განმეორებით გვახსენებს, მაგრამ იგი არსად პრობლემატიზირებს, რაც ფორმალიზმებით გაუძრავებული გონებისთვის შესაძლოა ფილოსოფიურ „დამაჯერებლობას“ აკლებდეს მის ნააზრევს. რიგ შემთხვევებში კაპანელის ფილოსოფიური ტროპიზმი მართლაც გადაჭარბებით ტრაფარეტულია;[iv] და მაინც, მისი კითხვისას დამაფიქრებელი სულ სხვა რამეა. თვითონ არსებულის მიმდინარე, არარასკენ ნებად განხორციელებული მდგომარეობა გვახვედრებს, რომ დღევანდელებისთვის ანგარიშგასაწევი არა იმდენად კაპანელის ამ ხანგამოშვებით ტრაფარეტულობაში მხილება უნდა იყოს, რამდენადაც იმის გათვალისწინება, რომ ასეთი ტრაფარეტულობის შესამჩნევობის მიღმა ფილოსოფოსი უწყვეტ, განგრძობით მცდელობაშია, რომ პრობლემურის რეალობა როგორმე თვითონ შეხსენების სამუშაოსთან გააიგივოს, შეხსენების მარად განმეორებად აუცილებლობასთან დააკავშიროს იგი. სხვანაირად რომ ვთქვათ, ის, რაც კაპანელის ფილოსოფიიდან დღევანდელებამდეც ხელშესახებობით აღწევს, ყველაფერ სხვამდე მიმდინარეს შეხსენებით უზრუნველყოფას, თვალწინ არსებულისთვის შეხსენების მინიჭებას შეეხება.
ფილოსოფოსი, რომელიც ამოთქმის გზით გვახსენებს, ჯერ ყოველთვის მომავალთან გადაძახილში მყოფია. ეს ასეა მომავლის იმ განსაკუთრებულობიდან გამომდინარე, რომ მხოლოდ მომავალს შეუძლია, მისივე ცარიელი შემცველობის ძალით, ხელიდან უსხლტებოდეს წარმავალობის ყოვლისმომცველობას და ამდენად, ჯერ კიდევ აბსტრაჰირებული ფორმის განუსაზღვრელობაში აზრის ყოველთვის უკვე და კვლავაც ამოსათქმელ მარაგად გვიაშკარავდებოდეს. დროის (და იქვე ადამიანურად მყოფის) ამ თავისებურებიდან გამომდინარეა, რომ შეხსენების კაპანელისეულ ეთიკაში, შეხსენებული ერთდროულად ყველაა და თან არავინ. მომავლის სიცარიელეში წინჭვრეტილი აზრის მარაგი მხოლოდ მაშინ მწიფდება პრაქტიკული მოქმედებისთვის, როდესაც რღვევად და ხრწნად ეგოიზმზე მიდევნების მეშჩანური ვნება, უსაზღვროებაში გაშლილი მოაზროვნე სულის კვლავქმნითაა დაძლეული [კაპანელი 1989: 304]. ადამიანურად მყოფის მნიშვნელობა კაპანელთან არც ნამატი სუბიექტურობებითაა დატვირთული და არც ბრტყელ ნივთობრიობამდეა დაყვანილი. სულისა და მდგომარეობის ორგანოტროპიულ ურთიერთქმედებაში ადამიანურად მყოფი არსებითად შორის სივრცეშია მოქცეული, რომელიც მისივე დაუსაზღვრელი ბუნებიდან გამომდინარე, არასდროს ეკუთვნის ცალკეულობას. სამყაროული მრავლობის შუაგულში მყოფი, იგი ყველგან და ყოველთვის წარმავალობის ნიშნით განკარგული ძალების ურთიერთქმედების შედეგია; და მხოლოდ აზრში წარმოქმნილ აზროვნებას შეუძლია, ისიც უიშვიათესი ხანდახანობით, ადამიანურად მყოფი წარუვალის სფეროს აზიაროს, სიცოცხლის ამ კვლავაც შეხსენებულ სტიქიურ და მარადმედინ ნაკადს.
კაპანელისთვის მთელს ამ დაუსრულებლობაში ყველა სხვა კანონზე უფრო ჭეშმარიტი, გამართლებული და სრულყოფილი ისაა, რომ შეხსენებული აქ ყოველ ჯერზე ერთი და იგივეა. განსხვავებას მხოლოდ ამ ერთი და იმავესადმი განწყობის ისტორიული სიტუაციურობა ქმნის (კაპანელის ნიცშეანიზმი?). აზრი საუკუნეებს ელაპარაკება [კაპანელი 1926: 175]; მაგრამ ის, რასაც აზრის დროთა შორის თქმა საკუთარ თავში ინახავს მარად ერთი და იგივეა. იგი ყოველ ჯერზე ხელახლა დაბრუნებულია და მაინც, დაბრუნების ყოველ განმეორებულ გამოსახულებაში, უშორესი გზიდან მოსული უცხოს სახით ვლენილი, ერთიანად დავიწყების საბურველშია გახვეული.
„სამყაროში შეუძლებელია ცალკეული ყოფა, განაპირებული დგომა. ყოველი ნივთი შემოკრულია ნივთებით და არსებით; ყოველი არსი შემოკრულია არსებით და ნივთებით. მათი ურთიერთობა ჰქმნის მათი ტანების ფორმებს, მათი განცდებისა და იდეების სახეებს. ურთიერთობას აქვს შემოქმედებითი ხასიათი.“ [კაპანელი 1989: 217].
ფილოსოფოსი კაპანელთან შემხსენებელია. ყოფნის მდგომარეობებს შორის მდგომი იგი პირველი გვახსენებს ჯერ კიდევ მომავლიდან განმეორებადს; იმას, რაც ამავდროულად, ყოველთვის უკვე იყო. და მიუხედავად ამისა, უწყება, რომელსაც ასეთი შეხსენება თავის ამოთქმულობაში ინახავს, არასდროსაა განზოგადების ფორმალურ კანონს დამორჩილებული, არამედ ყოველ ჯერზე განმხოლოებული აზრის შუაგულიდანაა წარმოქმნილი. კაპანელის ფილოსოფიის ამ ყველაზე ძირეული თავისებურების გამოა, რომ შეხსენებულის უწყება მასთან, ამ უწყების შინთქმული მარაგი, გონისმიერ ფაქტამდე ჯერ ყოველთვის გრძნობადის მუხტით აღბეჭდილობაა.
„გონება წინ კი არ მიყვება მოქმედებას, პრაქტიკას, სოციალურ საჭიროებას, არამედ აგვიანებს: ჯერ გრძნობა დაიფერფლება, ჯერ ტანი დაიწვება, ჯერ წვალება დაცრეცს სხეულს და მხოლოდ შემდეგ განარიგებს გონება თავის სხეულის ყოფას.“ [კაპანელი 1989: 319].
გრძნობადის პირველადობა, ყოველი ემპირიზმის ეს საფუძველმდებარე პრინციპი, შეხსენებაში მოქცეული უწყების განმხოლოებისთვის ყველა სხვა პირობაზე უფრო მნიშვნელოვანია. შეხსენებულს მხოლოდ იმდენად შეუძლია იყოს (ერთდროულად) ყველასთვის და თან არავისთვის, რამდენადაც იგი ყოველ ჯერზე განმხოლოებულია, ე.ი. რეალური გამოცდილების წამიერებაშია შინთქმული. ასეთი გამოცდილების განსაკუთრებულობა ისაა, რომ არსებობის ეგოფანიური ზღუდეები მასში სიცოცხლის უსაზღვროებაში გაშლის ინტენსივობებითაა გადალახული; მასთან ერთად წარმავალობის სევდით დაუძლურებული სული გრძნობადის ყოფიერს უღრმავდება, რომელიც მრავლობის შუაგულში დგომით თანდათანობით „გონიერდება“. ასეთი სული, როგორც კაპანელი წერს, ტანის წვალების ორთქლია [კაპანელი 1989: 326], ორგანული და არაორგანული განცდებით აგებული ინტენსივობების მარაგი, რომელიც (მხოლოდ) იმდენად გვახსენებს მარად განმეორებადს, რამდენადაც თვითონვეა ყოველწამიერად შეხსენებული.
სული, რომელიც იხსენებს (და რომელიც ამავდროულად გვეხმარება გახსენებაში), თვითონვე ათასგვარი ზემოქმედებით აღნიშნულობაა, რაც იმას ნიშნავს, რომ არც გახსენებულია რამენაირი თავისთავადობის მატარებელი. მარად ერთი და იგივე მეორდება, მაგრამ ადამიანურად მყოფი თავის დაუსაზღვრელ სხვადასხვაობაში, სულის მისეული განმხოლოების შესაბამისობაში აზროვნებს დავიწყებულს. კაპანელის ფილოსოფია თუ განმეორებით გვახსენებს, საკუთრივი ამოთქმა იმისა, რასაც იგი შეხსენებულში აზრის გარდამქმნელი შემცველობით ჰოყოფს, ჯერ ყოველთვის ჩვენზე, (ამ შემთხვევაში) მის მკითხველებზეა დამოკიდებული.
შემთხვევითი არაა, რომ კაპანელის ორი მთავარი (შთაბეჭდილებით, ერთი ამოსუნთქვით დაწერილი) ფილოსოფიური ნაშრომი, 1923 წელს გამოქვეყნებული „სული და იდეა“ და 1925 წლის „სოციალური ესთეტიკის საფუძვლები – ორგანოტროპიზმი“, აზრისმიერი თხზვის თვალსაზრისით, იმდენად ურთიერთმსგავს ტექსტებს წარმოადგენენ, რომ რიგ შემთხვევებში ამ ორი ნაშრომის ცალკეული ფრაგმენტების ერთი მეორისგან გარჩევაც კი შეუძლებელი ხდება.
როგორ შეგვიძლია ავხსნათ ეს მსგავსება? აქაც შეხსენების იმ ყველაზე ძირეულ ნიშანთან ხომ არ გვაქვს საქმე, რომლის მიხედვითაც შეხსენებული ყველაფერ სხვამდე ჯერ ყოველთვის სიცოცხლის განმეორებაში განვრცობილობაა? ამ ორი ნამუშევრის მაგალითზე, კაპანელი (შინთქმულის ძალით) განმეორებით ჰოყოფს, რომ შეხსენებულის შემცველობა ყოველთვის ერთია, განსხვავებას მხოლოდ ამოთქმის ხარისხობრივი მონაცვლეობა ქმნის. ზუსტად ამ მონაცვლეობის ძალითაა, რომ სულსა და იდეაში საკმარისად ვერამოთქმული, სოციალური ესთეტიკის საფუძვლებში იძენს „დასრულებულ“ ხმას და შინაარსს; სულსა და იდეაში ჯერაც პირველ მიახლოებაში მოხაზული, სოციალური ესთეტიკის საფუძვლებში იტვირთება შესახსენებლის განმხოლოებული მნიშვნელობით. სიცოცხლის გზაზე ყველაფერი თუ გრძნობადის მუხტით იწყება, მაშინ ამოთქმის შეძლებაც გამოცდილებისეული რეალობით უნდა იყოს მომზადებული.
სად, როგორ და შემთხვევითობების რა წყობაში ჩნდება გამოცდილების ეს რეალობა, არავინ იცის; განმხოლოებული სიცოცხლის წამიერად და წამიერებაში შეკრებილობა ვერასდროსაა თეორიული აქსიომატიზების საგანი. მართალია, რომ იგი ყველა შესაძლო სახის შემოქმედებითი ხანიერების მომმარაგებელი წყაროა, მაგრამ თვითონ ყველგან და ყოველთვის გამოუხატავია. შესაძლოა, რომ დღევანდელებს კონსტანტინე კაპანელის ფილოსოფია სიცოცხლის ამ სტიქიური ძალის ნაწილობრივ ამოთქმად გვიაშკარავდებოდეს. შესაძლოა მისი ხელახლა წაკითხვის აუცილებლობაც ამ სიაშკარავით იყოს განპირობებული, ვინაიდან ის, ვინც შეხსენების გზით ყველაზე მნიშვნელოვანის თუნდაც უმცირეს ნაწილს ამოთქვამს, შეხსენებულის გაზიარებულ ფაქტთან ერთად, იქვე სხვანაირად ყოფნის შესაძლებლობაზეც ძალაუნებურად გვაფიქრებს, შეეხება იგი მეს მიერ ნაცხოვრების შემცველობას თუ სოციალურ სფეროში დაგროვებულ ჯამს ურთიერთობებისა. გარდა ამისა, ამოთქმის გზით შეხსენებულის დადებითობა ისიცაა, რომ აზრისმიერ შეძლებასთან ერთად, იგი სულიერი წყობის გარდამქმნელ ძალასაც ინახავს საკუთარ თავში; სხვაგვარად ყოფნის კვლავაც აღმოჩენილ იმპულსს, რომლის გარეშეც ადამიანურად მყოფის არსებობის თვალსაწიერი არ და ვერ არსობს. კაპანელთან ერთად ჩვენ კიდევ ერთხელ ვგებულობთ და ვგრძნობთ, რომ ფილოსოფიურად ამოთქმულის განსაზღვრულობაა ყოველ ჯერზე ხელახლა გვახსენებდეს დავიწყებულს და ამ გზით, დროის თუნდაც უმცირესი მონაკვეთით, გვაზიარებდეს წარუვალობას.
დასასრულის ნაწილი თვითონ კონსტანტინე კაპანელის მიერ შეხსენებაში ამოთქმულს დავუთმოთ:
„ადამიანო, ვინც არ უნდა იყო, რა ადგილიც არ უნდა გეკავოს ამქვეყნად, რა ნეტარებასა და სიამოვნებაშიც არ უნდა თვრებოდეს სული შენი, გახსოვდეს მუდამ, რომ შენ ხარ მხოლოდ მასალა პლანეტარული ყოფის ჭუჭყიანი ფენებისა; ზვიადი პათოსი შენი დიდებისა შეანელე შენი ხვედრის შეგნებით, ბოროტი ზრახვა შენი სულისა გალესე წარმავლობის სევდაში; ქვეყნის უსაზღვროებაში შეიცანი უსამართლობა შენი ეგოიზმისა და ყოველ არსში მონახე ნაწილი შენი მეობისა; გაარღვიე რკალი კუთხებრივი სულისა და შენი წარსულის ნაჭუჭებიდან გამოფერთხე ლოგიკის მტვერი – ხავსი ჩვეულებისა; უდიდესი დანაშაული შენი ამქვეყნად არის ის, რომ შენ ძლიერ ცოტა გიყვარდა იმ დროს, როდესაც შეგეძლო დიდი და ღრმა სიყვარული. შენ გიყვარდა ყოველთვის შენი სიამოვნებისთვის და არასოდეს არ გყვარებია სიყვარულისთვის; შენ გიყვარდა მხოლოდ მომენტებისათვის და არასოდეს არ გყვარებია გრძეობისათვის. მომენტებში სულს ათბობს ტანის ღელვა, მხოლოდ მომენტთა შორის გრძეობაში ქრის ცივი ქარი წარმავალობისა და სევდის. ცხოვრებას ათბობს მომენტის დაკვრა, მაგრამ აცივებს გრძეობის ქარი. რაც უფრო ტკბილი და ლამაზია მომენტი, მით უფრო მწარე და ცივია გრძეობა. ცხოვრებას გაამართლებს არა გრძეობის შეკუმშვა მომენტში, არამედ მომენტის გაფართოება გრძეობამდე.“ [კაპანელი 1989: 321-322].
ლიტერატურა:
კაპანელი 1925: კაპანელი, კ., სოციალური ესთეტიკის საფუძვლები – ორგანოტროპიზმი, თბ., 1925.
კაპანელი 1923: კაპანელი, კ., სული და იდეა, ბათუმი, 1923.
კაპანელი 1989: კაპანელი, კ., ფილოსოფიური შრომები, თბ., 1989.
კაპანელი 1926: კაპანელი, კ., ქართული სული ესთეტიკურ სახეებში, თბ., 1926.
——————————————————————————————————
[i] განმხოლოებული სიცოცხლის შესახებ იხილეთ ჟილ დელიოზის ესეი, „იმანენტურობა: სიცოცხლე…“. ტექსტის ქართული თარგმანი შეგიძლიათ წაიკითხოთ გამომცემლობა, Carpe Diem-ის ვებგვერდზე: https://carpediemph.ge/ka/letters/21/%E1%83%98%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%A2%E1%83%A3%E1%83%A0%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%90:%20%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%AA%E1%83%9D%E1%83%AA%E1%83%AE%E1%83%9A%E1%83%94…
[ii] ტექსტში კურსივირებული შრიფტით გამოყოფილი ფრაზები კაპანელის ნაშრომებიდანაა ამოკრეფილი.
[iii] ორგანოტროპიზმის თეორია კაპანელის ფილოსოფიის ცენტრალური ელემენტია. ამ თეორიის აზრისმიერი ფუძის გადმოსაცემად თვითონ კაპანელის განმარტება მოვიშველიოთ: „ამნაირად, ადამიანი არ არის პასიური პირობებთან დამოკიდებულებაში: ადამიანი ჯერ ეგუება მდგომარეობას და მერე ცდილობს მდგომარეობის გადაკეთებას, გარდაქმნას, და მთელი კულტურა კაცობრიობისა სწორედ ასეთი ხასიათის მდგომარეობისა და სოციალური ორგანიზაციის ურთიერთობაში გამოისახება: ჩვენ ამ შემოქმედებითი ხასიათის ურთიერთობას ვეძახით ორგანოტროპიზმს – ესე იგი მდგომარეობის გავლენას სხეულზე და სხეულის გადახრას მდგომარეობისკენ.“ [კაპანელი 1989: 324]. ფილოსოფიური ფორმულის სახით კაპანელი შემდეგნაირად ახასიათებს ორგანოტროპიზმს: „სული მატერიის განწვალების დინამიკური აორთქლებაა, მატერია სულის სტატიკური განსხეულებაა.“ [კაპანელი 1923: 33].
[iv] კაპანელის ტრაფარეტიზმი არსად იკითხება ისეთი სიმკვეთრით, როგორც მისი ნაშრომის, სოციალური ესთეტიკის საფუძვლები – ორგანოტროპიზმი, იმ ადგილებში, სადაც იგი გერმანული იდეალიზმის ფილოსოფიურ ტრადიციას ცარიელი ტროპების ერთმანეთზე დახვავებით „აკრიტიკებს“.
