ავტორი: პიტერ ბოფინგერი

რთული გასაგებია, რატომ გადაწყვიტა შვედეთის აკადემიამ პატივი ეცა თეორიისთვის, რომელმაც ვერ შეძლო დიდი ფინანსური კრიზისის პროგნოზირება.

—

წელს შვედეთის ცენტრალური ბანკის ჯილდო ეკონომიკურ მეცნიერებებში ალფრედ ნობელის ხსოვნისათვის გადაეცათ ბენ ბერნანკეს, დუგლას დაიმონდსა და ფილიპ დიბვიგს. შვედეთის სამეფო მეცნიერებათა აკადემიის აზრით, ლაურეატებმა „მნიშვნელოვნად გააუმჯობესეს ჩვენი გაგება ეკონომიკაში ბანკების როლის შესახებ“.

მაგრამ რა როლი აქვს ბანკებს ეკონომიკაში? აკადემია ამას ასე აღწერს: „იმისათვის, რომ გავიგოთ, რატომ შეიძლება ჰქონდეს საბანკო კრიზისს ასეთი უზარმაზარი შედეგები საზოგადოებისთვის, ჩვენ უნდა ვიცოდეთ, რას აკეთებენ ბანკები რეალურად: ისინი იღებენ ფულს დამზოგველებისგან და მიმართავენ მას მსესხებლებისკენ. ამ თვალსაზრისის მიხედვით, ბანკები არიან წმინდა შუამავლები ან დანაზოგების გამნაწილებლები დამზოგველ შინამეურნეობებსა და ინვესტორ კომპანიებს შორის. დღესდღეობით ეს ეკონომიკაში ფართოდ გავრცელებული შეხედულებაა, მაგრამ დიდი ხანია არსებობს ბანკების ფუნქციონირების სრულიად განსხვავებული თეორია.

ეს ჩამოაყალიბა, სხვათა მსგავსად, იოზეფ შუმპეტერმა. თავის „ეკონომიკური განვითარების თეორიაში“ (გერმანულად გამოქვეყნდა 1911 წელს) შუმპეტერი წერდა: „მაშასადამე, ბანკირი ძირითადად არ არის შუამავალი საქონლის მსყიდველობითუნარიანობაში, როგორც ამ საქონლის მწარმოებელი.“

ეს თვალსაზრისით, 2014 წელს ინგლისის ბანკმაც დაადასტურა: „ფულის შექმნა პრაქტიკაში განსხვავდება ზოგიერთი პოპულარული მცდარი წარმოდგენებისაგან – ბანკები არ მოქმედებენ უბრალოდ შუამავლებად, თითქოს გასცემენ დანაზოგებს, რომლებსაც შემნახველები ათავსებენ მათთან.“ სამი წლის შემდეგ, გერმანიის ცენტრალურმა ბანკმაც იგივე თქვა „პოპულარულ მცდარ შეხედულებაზე, რომ ბანკები მოქმედებენ როგორც შუამავლები სესხის გაცემის დროს – რომ ბანკებს შეუძლიათ სესხის გაცემა მხოლოდ მათთან სხვა დეპოზიტარების მიერ ადრე განთავსებული დანაზოგების გამოყენებით.

გასაკვირია, რომ აკადემიამ თავის განმარტებით წერილში ამ ალტერნატიულ შეხედულებას ხაზი არ გაუსვა. ნაცვლად ამისა, ის შუმპეტერსაც კი შუამავლობის თეორიის წარმომადგენლად წარმოადგენს.

“მსყიდველობითი უნარის მწარმოებლები”

ორივე თეორიის გასაგებად, აუცილებელია გადავხედოთ ძირითადი მოდელების დიზაინს. შუამავლობის (ან სასესხო სახსრების) თეორია თავის თავს წარმოაჩენს, როგორც სუფთა სასაქონლო თეორიას ან „რეალურ ანალიზს“, როგორც ეს შუმპეტერმა უწოდა თავის „ეკონომიკური ანალიზის ისტორიაში“. ამ მოდელში არის მხოლოდ ერთი უნივერსალური აქტივი, რომელიც შეიძლება გამოყენებულ იქნას ურთიერთშემცვლელად, როგორც მოხმარების საქონელი, საინვესტიციო პროდუქტი ან „კაპიტალი“. მთავარია შინამეურნეობების მოხმარების გადაწყვეტილებები, მოიხმარონ ან შეინახონ აქტივი. შინამეურნეობები არამოხმარებულ ან დაზოგილ აქტივს („კაპიტალს“) პირდაპირ ან ბანკების მეშვეობით გაასესხებენ ინვესტორებზე, რომლებიც შემდეგ ინვესტიციას ახდენენ. ინვესტიციის შედეგად ხელმისაწვდომი ხდება ერთეულის უფრო დიდი რაოდენობა.

მოდელის დაშვებებიდან გამომდინარეობს, რომ ბანკებს არ შეუძლიათ თავად აწარმოონ ეს საქონელი. ამიტომ მათი როლი შემოიფარგლება მხოლოდ შემნახველებსა და ინვესტორებს შორის გადაცემის ხელშეწყობით. აქტივის ორმაგი ბუნების გამო – როგორც უძრავი აქტივისა და როგორც „კაპიტალის“ ან დანაზოგის – რეალური ეკონომიკური სფერო ფინანსური სფეროს იდენტურია. მოდელში არ არის ადგილი ფულისთვის, როგორც დამოუკიდებელი აქტივისთვის, ან ფინანსური გადაწყვეტილებების მისაღებად, რომლებიც განცალკევებულია მოხმარებისა და ინვესტიციებისგან. ამ ვარაუდების გათვალისწინებით, მოდელში წარმოადგენილია ფინანსური სისტემა, რომელსაც არ აქვს დამოუკიდებელი როლი ფულის ან სხვა ფინანსური აქტივების წარმოქმნაში.

მონეტარული მიდგომები, ან რასაც შუმპეტერმა უწოდა “მონეტარული ანალიზი”, განასხვავებს რეალურ აქტივებს (მოხმარება და საინვესტიციო საქონელი) ფულადი აქტივებისგან (საბანკო დეპოზიტები და ობლიგაციები), მაგალითად როგორც ‘IS/LM’ მოდელში. მოხმარებისა და საინვესტიციო გადაწყვეტილებების გარდა, არსებობს დამოუკიდებელი ფინანსური გადაწყვეტილებები: დაკრედიტება ცენტრალური ბანკებისა და კომერციული ბანკების მიერ და ობლიგაციების შესყიდვა არასაბანკო ინსტიტუტების მიერ.

ამ მოდელებისთვის გადამწყვეტია ის, რომ ბანკებს არ სჭირდებათ „დანაზოგები“, რათა გასცენ სესხები. პირიქით, როცა ბანკი სესხს გასცემს, ამით წარმოიქმნება დეპოზიტები. ამრიგად, ბანკები – ზუსტად ისე, როგორც შუმპეტერმა აღწერა – “მსყიდველობითი უნარის მწარმოებლები” არიან.

რა თქმა უნდა, ცალკეული ბანკისთვის დაკრედიტება ნიშნავს, რომ მის მიერ შექმნილი დეპოზიტები გამოიყენება სხვა ბანკებში გადარიცხვებისთვის. მთლიანობაში საბანკო სისტემისთვის კი დეპოზიტები უცვლელი რჩება. სესხის გამცემი ბანკის სადეპოზიტო ზარალი ანაზღაურდება ბანკთაშორისი სესხებით ან ცენტრალური ბანკის რეფინანსირების სესხებით.

ის ფაქტი, რომ ეს პროცესი შეიძლება დაირღვეს კრიზისების პერიოდში, როგორც ეს აღწერილია ანატ ადმატისა და მარტინ ჰელვიგის მიერ, ძირეულად არ აყენებს მას კითხვის ნიშნის ქვეშ და არ ამართლებს შუამავლობის თეორიის მართებულობას. ეს ასევე ეხება მათ არგუმენტს იმის შესახებ, რომ ნაღდი ფულის ამოღებამ შეიძლება შეზღუდოს ბანკების საკრედიტო გაფართოება. ვინაიდან ცენტრალური ბანკები აკონტროლებენ კომერციული ბანკების საკრედიტო გაფართოებას თავიანთი პოლიტიკის განაკვეთებით, ისინი მზად არიან პასიურად უზრუნველყონ ცენტრალური ბანკის ფულის (მათ შორის ნაღდი ფულის) რაოდენობა, რომელსაც საბანკო სისტემა მოითხოვს.

არავითარი “რეალური ანალიზი”

საბანკო კრიზისების ანალიზისთვის, ამ ორი მოდელის მიდგომას შორის განსხვავება კრიტიკულია. საბანკო კრიზისის მთავარი მიზეზი, როგორც წესი, არის ბანკების მიერ გადაჭარბებული დაკრედიტება, რაც იწვევს გადახურებას, განსაკუთრებით ქონების სექტორში. ამ ბაზრის შემდგომი კოლაფსი იწვევს სესხების შეუსრულებლობას და ბანკების გადახდისუუნარობას. თუმცა შუამავლობის მოდელი ვერ ხსნის საკრედიტო მოცულობის ასეთ ინფლაციას. შინამეურნეობების დანაზოგი, რომელიც ამ მოდელში კრედიტის ერთადერთი წყაროა, ძალიან ნეიტრალური ცვლადია.

ეს განსხვავებულია მონეტარულ მოდელში, სადაც ბანკებს შეუძლიათ წარმოქმნან გადაჭარბებული საკრედიტო გაფართოება ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში. როდესაც უძრავი ქონების ფასები იზრდება, სესხების უზრუნველყოფაც იზრდება. დაკრედიტებიდან შემოსავალს მოაქვს მოგება ბანკებისთვის და ზრდის მათ კაპიტალს. ამ პროცესების დინამიკის ნახვა შეიძლება ესპანეთში, საბერძნეთსა და ირლანდიაში ფინანსურ კრიზისამდე, სადაც საბანკო სესხები გაიზარდა 450-500 %-ით.

შუამავლობის თეორიასთან დაკავშირებულ ლიტერატურას ახასიათებს, რომ, როგორც შეერთებული შტატების ფედერალური სარეზერვო სისტემის ყოფილი თავმჯდომარის ბერნანკეს ნაშრომში – მას შეუძლია ახსნას კრიზისული ფაზები, მაგრამ არა პროცესები, რამაც გამოიწვია ისინი. ეს ასევე ეხება დაიმონდისა და დიბვიგის შრომას, რომლებიც წარმოადგენენ ბანკებს, როგორც ერთგვარ სადაზღვევო კომპანიას. ისინი განსაზღვრავენ ამ სადაზღვევო ხელშეკრულების რისკებს, მაგრამ ვერ უმკლავდებიან გადაჭარბებული სესხების საფრთხეებს.

ამიტომ, შუმპეტერისგან შეგვიძლია ვისწავლოთ. თავის „ბიზნეს ციკლებში“ (გამოქვეყნდა 1939 წელს), მან ნათლად გამოავლინა ეს პრობლემები, რომლებიც დაკავშირებულია ბანკების მიერ კრედიტის შექმნის ძალაუფლებასთან:

როგორც კი კეთილდღეობა იზრდება, შინამეურნეობები სესხს იღებენ მოხმარების მიზნით, იმ მოლოდინით, რომ რეალური შემოსავალი მუდმივად იქნება ისეთი, როგორიც არის ან რომ კვლავ გაიზრდება. ბიზნესი სესხულობს მხოლოდ ძველი ტემპებით გასაფართოებლად, იმ მოლოდინით, რომ ეს მოთხოვნა შენარჩუნდება ან კვლავ გაიზრდება. სამეურნეო ფერმები შესყიდულ იქნება იმ ფასებში, რომლის გადახდაც მათ შეუძლიათ მხოლოფ იმ შემთხვევაში, თუ სოფლის მეურნეობის პროდუქციის ფასები შენარჩუნდება ან გაიზრდება.

რთული გასაგებია, რატომ გადაწყვიტა შვედეთის აკადემიამ პატივი ეცა თეორიისთვის – მისი “რეალური ანალიზის” გამო – რომელიც შეუფერებელია რეალური ფულადი/მონეტარული პროცესების წარმოსაჩენად. ეკონომიკური პოლიტიკის თვალსაზრისით, ფუნდამენტური განსხვავებაა, არიან თუ არა ბანკები მხოლოდ დანაზოგების შუამავლები ან სადაზღვევო კომპანიები, თუ ისინი მსყიდველობითი უნარის მწარმოებლები არიან. “რეალური ანალიზი” მნიშვნელოვანი ფაქტორი იყო იმაში, რომ ეკონომიკის პროფესიას არ შეეძლო 2008 წლის დიდი ფინანსური კრიზისის პროგნოზირება.

ამ მტკივნეული გამოცდილების შემდეგ, ეკონომიკაში ნობელის პრემიით საბანკო შუამავლობის თეორიის განდიდება, იგივეა რომ გარდაცვალების შემდგომ პტოლემესთვის ფიზიკის დარგში ნობელის პრემია მიენიჭებინათ, რადგან მან აღმოაჩინა, რომ მზე დედამიწის გარშემო ბრუნავდა.

სტატიაში გამოთქმული მოსაზრებები ეკუთვნის ავტორს და შეიძლება არ ემთხვეოდეს საზოგადოებრივი მაუწყებლის პოზიციას