მერე უკვე შალიკოს საფლავისკენ მივდიოდით. აღდგომას ხალხის ტევა არ იყო. გავარღვევდით ამ მოძრავ მასას, გადავუხვევდით მარჯვნივ და ფერდობზე ვეშვებოდით. შორს კიდევ მოჩანდა ერთი ფერდობი და იქაც ჭიანჭველებივით ირეოდა ხალხი. ეს მართლაც ქრისტიანული დღესასწაული იყო, რომლის მონაწილე მეც ვიყავი. ჭირისუფლები უჩვეულოდ ფუსფუსებდნენ. საფლავებზე წითელი კვერცხები და ათასნაირი სანოვაგე ეწყო. ჩვენი მისვლისას უკვე ხმამაღალი საუბარი გაისმოდა,  დიდი ბოცებიდან ისხმებოდა და იღვრებოდა ღვინო. მე და ბებიაჩემი ვეშვებოდით ფერდობზე და ვხედავდით ნაცნობ საფლავთან შეკრებილ ახლობლებს. აქვე ტრიალებდა ძია ოთარი. ის ყველაფრის მოთავე და შემსრულებელი იყო, რაც სააღდგომო რიტუალს ეხებოდა. ქალები საფლავს ასუფთავებდნენ, სანთლებს ანთებდნენ და პატარა კუთხეს აწყობდნენ, სადაც შესანდობარი უნდა თქმულიყო. ყველაზე მეტად ის მიკვირდა, რომ ისინი გულმოდგინედ ასუფთავებდნენ იმ ქვასაც, რომელზეც საბედისწერო წარწერა იყო ამოკვეთილი – „ვერაგულად მოკლული შალიკო რჩეულიშვილი“.

ახლა ძია ოთარიც იქ არის დაკრძალული. ისე მოხდა, რომ მისმა დედამ, კატომ და კატოს შვილებმა, როგორც ეს ძველ ფოტოსურათზეა აღბეჭდილი, იქაც ერთად მოიყარეს თავი და ალბათ იქაც ის აწუხებთ, რაც ამქვეყნად აწუხებდათ – და რაც ქვაზე ამოაკვეთინეს – „ვერაგულად მოკლული შალიკო რჩეულიშვილი“. ოთარს მკლავზე უფროსი ძმის სახელი ჰქონდა ამოსვირინგებული.

***

ვაკის სასაფლაო ჩემთვის იმთავითვე საკრალურ ადგილად იქცა. ზაფხულობით საფლავებს შორის დატანებულ ვიწრო გზას დავადგებოდი და მივყვებოდი. ეს თითქოს ყოფიერების მეორე მხარე იყო, მეორე ქალაქი. ნაძვები და კვიპაროსები თავის ჩამუქებულ ჩრდილებს აფენდნენ და უჩვეულო მყუდროებას ქმნიდნენ. აქედან უკვე გაკრეფილიყვნენ ადამიანები, რომელთაც ბრმა შემთხვევათა გამოისობით მოურჩენელი იარა ჰქონდა მიყენებული. რჩებოდა ლანდშაფტი – ქვაში ნაკვეთი სახე და წარწერა. რჩებოდნენ მეეზოვის ცოცხით და აქანდაზით შეჭურვილი დამსუფთვებელი ქალები, რომლებიც ისე საქმიანად და შინაურულად მიმოდიოდნენ საფლავებს შორის, თითქოს აქ ჩვეულებრივი, ყოველგვარ საკრალურობას მოკლებული ადგილი ყოფილიყო. არადა, საღამო რომ მოაწევდა, აქაურობა უფრო მეტ მყუდროებას იძენდა. რომელიღაც კვიპაროსის კენწეროზე თრიალეთის ტყეებიდან მოფრენილი  საოცარი ჩიტი გალობდა. ეს იყო ბრმა ბედისწერასთან, ამაოებათა ამაოებასთან და საერთოდ მსწრაფლწარმავალობასთან შერიგების ადგილსამყოფელი. ვაკის სასაფლაოზე არცთუ ისე ხშირად მოდიოდნენ ადამიანები, მაგრამ მათი ცხოვრების მძიმე ღუზა მუდმივად აქ იყო ღრმად ჩაშვებული  – მათივე სიზმრების გამჭვირვალე ფსკერზე.

აქ არ იყო ღამის ნათურები, ამიტომ შეღამებისას აქაურობას თალხი საბურველი შუმჩნევლად ეფინებოდა. შორიახლოს წყნეთისკენ მიმავალი ბაგების ტრასიდან ჰაერში გაბნეული ღამის სინათლე აღწევდა. გრძელი სხივი რომელიღაც მეტალის წარწერაზე აბრჭყვიალდებოდა, მაშინვე ასხლტებოდა და ახლა სხვაგან გაბრწყინდებოდა. ამ სასაფლაოზე იყო ძველი, ძალიან ძველი და ამავე დროს ახლად გათხრილი ან უკვე სამუდამოდ დავიწყებული საფლავები. მაგრამ მათ ყველას ერთნაირი საბურველი ებურა, ღამის თალხი საბურველი. ღამე გადაივლიდა და მოვიდოდა დღე, მერე საღამო მოაწევდა და ასე იცვლებოდა ყველაფერი დაუსრულებლად, თუმცა აქაურობისთვის ეს სულერთი იყო, რადგან  უკვე მარადისობა ჩამომდგარიყო. აქვე განისვენებდა შოთა ჩანტლაძე, რომლის თეთრ ბიუსტს ღამით მთვარის ბასრი შუქი ეცემოდა. მის ერთ ლექსში ვაკის სასაფლაოს მიმწუხრია აღბეჭდილი:

სადღაც ფერი გადიარს,
სადღაც ღამე დაობდა,
ჩემი თეთრი გადია
რა უდროოდ დაობლდა,
ჩემი თეთრი გადია
მოდის სასაფლაოდან.

***

ორმოცდაერთ წლამდე ოთარი რუსეთში სავალდებულო სამხედრო სამსახურში იყო გამოძახებული, საიდანაც პირდაპირ ფრონტზე გაგზავნეს. აქედან იწყება მისი ხანგრძლივი ოდისეა ევროპის გზებზე, არა მარტო შუა ევროპაში, არამედ აღმოსავლეთ ევროპასა და უკრაინაშიც. ეს, რა თქმა უნდა, სხვა მოთხრობის თემაა, მაგრამ აქ მაინც რაღაც უნდა ითქვას. დიდედა კატომ ორი ვაჟიშვილი დაკარგა – შალიკო და ნიკო, ორი კი ფრონტზე გაგზავნა – ელიზბარი და ოთარი. ორივე უვნებლად დაბრუნდა. მხოლოდ ფრონტზე ყოფნის გარკვეულ პერიოდში მეტად საჭოჭმანო ვითარება შეიქნა: ოთარი მოულოდნელად გაუჩინარდა. ის არც ცოცხლებში ეწერა და არც მკვდრებში. ისღა დარჩენოდათ ეფიქრათ, რომ ეს კაცი ტყვედ ჩავარდა. და ასეც იყო. წლების მერე კი შინდაბრუნებული ოთარი ჰყვებოდა, თუ როგორ აებნა გზა შუაღამისას და ქვემეხების გრიალში მაღალი ღობით შემოსაზღვრულ მიტოვებულ კარ-მიდამოს როგორ მიაშურა; თავი ღრმა ჯაგნარში შეურგავს და მთელი ღამე ელოდა სროლის შეწყვეტას. დროდადრო სროლა მართლაც წყდებოდა და ქვემეხების ხმაური სხვა მხრიდან  ისმოდა. ოთარმა ცოტა ხანს წათვლიმა კიდეც. მერე კი, როცა გამოეღვიძა, უკვე სრული სიწყნარე სუფევდა. მზეში გაზაფხულის ნამიანი დილა ბრწყინავდა და მაღალი ღობით შემოკავებულ კარ-მიდამოს შიგნით ვრცელი მარწყვის მდელო  გადაშლილიყო. ძია ოთარიც ამ მდელოს შუაგულში იწვა, არადა ღამის წყვდიადში ჯოჯოხეთის  ბნელ კლოაკაში ეგონა თავი.

ეს მხოლოდ წამიერი გამონათება იყო, მოგვიანებით კი თავის ასეულთან ერთად მჭიდრო ალყაში მოექცა და ტყვედ ჩავარდა. მას არაერთხელ მოუყოლია, როგორ გამოჰყავდათ სატუსაღოდან და ასეირნებდნენ, როგორ უყრიდნენ ნაშიმშილევ ტუსაღებს გერმანელი ქალები და ბავშვები პურის ნატეხებს. ოთარი არასოდეს არ დახრილა და არ აუკრეფია ეს უბადრუკი ნატეხები, რადგან იცოდა, რომ ამ ქმედებას ავტომატის ჯერი მოჰყვებოდა. ასე უვლიდა წრეს და მერე ისევ სატუსაღოში ბრუნდებოდა ეს არცთუ მთლად ბედს მინდობილი კაცი.

***
მახსოვს ერთი დღე ოცდამეცხრამეტე სკოლაში. წვიმდა, კოკისპირულად წვიმდა. ბავშვები საკლასო ოთახში ვისხედით და გავყურებდით ზაფხულში ღია ფანჯრებიდან თავსხმა წვიმას. ფანჯრიდან ჩანდა ე.წ. „კომკავშირის ხეივანი“, საიდანაც ბოტანიკურ ბაღში იყო ჩასასვლელი და კიდევ უშველებელი ქანდაკება – „ქართვლის დედა“. წვიმდა, წარღვნა იყო და სკოლის მთელი ეზო წყლით ივსებოდა. ეს ხომ ღია დერეფნებიანი და ღია აივნებიანი სკოლა იყო.  წვიმა თითქმის საკლასო ოთახის ფანჯრებამდე ასხამდა, ბავშვებს კი გვიხაროდა, რომ ჩვენ თვალწინ ელვარებდა სიცოცხლისმიერი,სტიქიური, მაგრამ ამავე დროს ბუნების ძალიან ლამაზი მოვლენა. მერე წვიმამ გადაიღო და ნარიყალას მხარეს მკაფიო ცისარტყელა გამოისახა. სკოლის ეზო ფერადი გუბეებით გაივსო. სასოწარკვეთილი მეეზოვე უშველებელ ცოცხს უსვამდა და ამაოდ ცდილობდა წყალი დაეშრიტა. სკოლის სხვა მესვეურებიც ბჭობდნენ იმის თაობაზე, თუ რა უნდა ექნათ. გაკვეთილები ჯერ არ იყო დამთავრებული, მაგრამ ბავშვები დათქმულზე ადრე გაგვიშვეს. და აი, სწორედ მაშინ რაღაც უცნაური ძალის კარნახით გადავჭერი ნაწვიმარი ქუჩა და ძია ოთარის სადარბაზოში შევედი. იქ უჩვეულო სიწყნარე იდგა, შუქ-ჩრდილები ძალიან უცნაურად წვებოდა, თითქოს წარსულის ხმა გამქრალიყო, და მხოლოდ იმსაღამოსეული ჩაჟამებული, ბინდნარევი შუქი მოძრაობდა კედლებზე და იატაკზე. და მე მაშინვე ავირბინე ნახევრადბნელ საფეხურებზე, ავედი მესამე თუ მეოთხე სართულზე,  მინის ჭერს ავხედე და დავინახე, რომ იქ, წვიმის წვეთებით გაბრწყინებულ მინის ჭერზე ფერადი სხივი იბადებოდა – და მივხვდი, რომ ცოტა ხანში სადარბაზოში ძლიერი შუქი ჩამოიღვრებოდა, კვლავ აღდგებოდა დროის შორი ნათება და წარსულის ხმა. ვიდექი და ველოდი. და მართლაც ასე მოხდა.

***

ომის დამთავრების შემდეგ ტყვედყოფილები სხვებთან ერთად შინ დააბრუნეს. ბევრ მათგანს ელოდა შუა აზიაში გადასახლება, რაც, რა თქმა უნდა, ბედის მწარე ირონია გახლდათ. ძია ოთარი გადარჩა. კატო, დედამისი, ოპერის უკან, ელიზბარის სახლში ცხოვრობდა ბროსეს ქუჩაზე. როცა უთხრეს, ფრონტიდან ოთარი ჩამოვიდაო, სულმოუთქმელად  გამოიქცა მახარაძის ქუჩისკენ, სადარბაზოში აირბინა ფართო და ნახევრადბნელი საფეხურები და  ნანატრი წუთის მოლოდინში ბინის ზღურბლს მიადგა. დედა-შვილის შეხვედრა უსიტყვო იყო.