2010 წელს, უნგრეთში, საპარლამენტო უმრავლესობით მოსულმა კონსერვატიულმა კოალიციამ (Fidesz – უნგრეთის სამოქალაქო კავშირი და KDNP – ქრისტიან-დემოკრატიული სახალხო პარტია) სოციალური პოლიტიკის მიმართულებით სისტემური რეფორმების გატარება დაიწყო. რეფორმების ლეგიტიმაციისათვის აღმასრულებელმა ხელისუფლებამ დემოკრატიული ბარიერები და დაბრკოლებები გზიდან თანდათანობით ჩამოიშორა, შეზღუდა თავისუფალი მედია და გაზარდა საპარლამენტო უმრავლესობის ძალაუფლება უპირველეს ყოვლისა სასამართლო სისტემის ხარჯზე: ასე მაგალითად, 2012 წელს, მოსამართლეების, პროკურორებისა და ნოტარიუსების საჯარო სამსახურში ყოფნის მაქსიმალური ასაკი 70 წლიდან 62-მდე შემცირდა, რის შედეგადაც, ძველი თაობის მოსამართლეები, რომელთაც იერარქიულად მაღალ საფეხურზე მდგომ კომუნისტურ ელიტად მიიჩნევდნენ, მასიურად ჩანაცვლდა ახალი, კონსერვატორების მიმართ უფრო ლოიალური მოხელეებით. გარდა ამისა, კონსტიტუციის ცვლილება, პოლიტიკური მიზნებიდან გამომდინარე ხშირ-ხშირად, პარლამენტის კონკრეტული წევრების შეთავაზების საფუძველზე, მოკლე ვადისა და იოლი პროცედურების საშუალებებით ხდებოდა; ასევე შესაძლებელი გახდა საკონსტიტუციო სასამართლოს საქმიანობის გადახედვა პარლამენტის მიერ და ა.შ. ამ ყველაფრით კი საბოლოო ჯამში, მნიშვნელოვნად გაიზარდა საპარლამენტო უმრავლესობის გავლენა სასამართლო ხელისუფლებაზე, რამაც გამოიწვია არა მხოლოდ ძალაუფლების ცენტრალიზაცია და ხელისუფლების გადანაწილების პრინციპის რყევა, არამედ მთელი 1989 წლის შემდგომი “დემოკრატიული ტრანზიციის” იმედებიც დააყენა კითხვის ნიშნის ქვეშ. როგორც უნგრეთის ყოფილი პრეზიდენტი და უნგრეთის საკონსტიტუციო სასამართლოს ყოფილი მოსამართლე ლასლო სოლიომი პარლამენტისათვის გაუკონტროლებელი უფლებების მინიჭების შესახებ 2013 წელს წერდა: “კონსტიტუციის იდენტობის ცვლილება ძალაუფლებაში ამჟამად მყოფი ძალების ინტერესების მიხედვით, აქედანვე უშვებს გარკვეულ სასჯელს სამომავლოდ: ამგვარად შეცვლილი კონსტიტუცია მემკვიდრეობად ყოველთვის მიიღებს ორ მესამედ უმრავლესობას.”
როგორც ზოგიერთი უნგრელი კრიტიკული მკვლევარი წერს, დემოკრატიისაგან ამგვარი განდგომა არ შეიძლება მხოლოდ უნგრეთის ადგილობრივი ან პოსტ-სოციალისტური სპეციფიკით აიხსნას იმ ფონზე, როდესაც ავტორიტარული ტენდენციები გლობალური მასშტაბით არის შესამჩნევი, იქნება ეს ერდოღანის რეჟიმი თურქეთში, მადურო ვენესუელაში, პუტინი რუსეთში, თუ მოდი ინდოეთში; რომ არაფერი ვთქვათ დასავლური ლიბერალიზმის კრიტიკის ფონზე აღმოცენებულ მემარჯვენე ავტორიტარულ მიდრეკილებებზე ევროპაში. თუმცა, ამის ასახსნელად უნგრეთის შიდა ეკონომიკური და სოციალური პოლიტიკის თავისებურებების გათვალისწინებაც საინტერესოა: 1970 წლიდან მოყოლებული, ეკონომიკური ლიბერალიზაციის ტალღიდან 20 წლის შემდეგ, ეს ქვეყანა უკვე ითვლებოდა რეგიონში “ლიბერალიზაციის ჩემპიონად,” ხოლო გლობალურ საბაზრო ეკონომიკაში ჩაბმასთან ერთად (ძირითადად მისი მთავარი რესურსით – იაფი და შედარებით კვალიფიციური მუშახელით) მას მოუწია დაქვემდებარებული როლის აღება გლობალურ ეკონომიკურ სისტემაში მსხვილი საგარეო ვალის ქონის გამო, რის გამოც, მას დასავლური ინდუსტრიების მოთხოვნების (ძირითადად ისევ და ისევ იაფ მუშახელთან დაკავშირებით) დაკმაყოფილება უწევდა. ამდენად, Fidesz – ის გამარჯვების პერიოდში, უნგრეთში ანტილიბერალური სენტიმენტები უკვე ძლიერად ფესვგადგმული იყო, რამაც თავის მხრივ შესაძლებელი გახადა ამ პარტიის უმრავლესობით მოსვლა.
პარტია Fidesz – ის ეკონომიკური პოლიტიკა დაეფუძნა ეროვნული კაპიტალის “გათავისუფლების” იდეას დასავლური კაპიტალისაგან, რის შედეგადაც დასავლური (ძირითადად გერმანული) კაპიტალი ჩანაცვლდა ჩინეთიდან, რუსეთიდან და აზერბაიჯანიდან თუ სხვა არაევროპული მზარდი ეკონომიკებისაგან წამოსული ინვესტიციებით. ადგილობრივად კი თუნდაც ეროვნული კაპიტალის ინტერესების გატარება მშრომელი ხალხის ინტერესების ხარჯზე მოხდა, გაიზარდა გადასახადები, და უკვე 2015 წლისათვის, უნგრეთის მოსახლეობის ერთი მესამედი მატერიალურად გაჭირვებულ მზარდ სოციალურ ჯგუფს შეუერთდა.
დემოკრატიული მექანიზმების შეზღუდვით, ორბანის მთავრობამ სოციალური პოლიტიკის სწრაფი და რადიკალური რეფორმირებისათვის ხელსაყრელი პირობები შეიქმნა, რათა ცვლილებები პოლიტიკური დებატებისა და კონსულტაციების გარეშე, სწრაფი ტემპით განეხორციელებინა. რეფორმების ლეგიტიმაციისათვის კონსერვატიული კოალიცია არგუმენტად იყენებდა გლობალური ეკონომიკური კრიზისის კონტექსტს. მართლაც, 2008 წლის გლობალური ფინანსური კრიზისი, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის პატარა და ღია ეკონომიკებზე განსაკუთრებით მძიმედ აისახა დასავლეთ ევროპის მყარი კეთილდღეობის მქონე ქვეყნებთან შედარებით. აქ კრიზისამდე არსებული სოციალური პრობლემების ფონი (მაგალითად ჭარბვალიანობა კერძო თუ საჯარო დონეზე) რასაც თავის მხრივ სოციალიზმის დროინდელი კეთილდღეობის გარანტიების მოშლამაც შეუწყო ხელი, ბუნებრივია ვერ გაუწევდა წინააღმდეგობას ფინანსური კრიზისით გამოწვეულ ორმაგ დარტყმას, განსაკუთრებით კი იმ შიდა პოლიტიკური და სოციალური დაძაბულობების ფონზე, რაც ამ ქვეყნების ევროკავშირში გაერთიანებას მოყვა 2004 და 2007 წლებში.
ვიქტორ ორბანის პოლიტიკური გუნდის მიერ 2010-2014 წლებში განხორციელებული სოციალური პოლიტიკის სისტემური რეფორმები ხშირად არაერთგვაროვან და წინააღმდეგობრივ ხასიათს ატარებდა, რის გამოც მათ მრავალი იდეოლოგიის შერწყმის შედეგად მიღებულ ერთგვარ ამალგამადაც მოიხსენიებენ, სადაც თითქოს ერთმანეთში გადაიკვეთა ეტატისტური (étatist), ნეოლიბერალური და ნეოკონსერვატიული ელემენტები. ამ დაშვებით თითქოს იმ თეზისამდე მივდივართ, რომ საერთაშორისო მედიასა და დამკვირვებლებში, ვიქტორ ორბანის პოლიტიკური ძალის დახასიათება ულტრა მემარჯვენე იდეოლოგიის მქონე პოლიტიკურ ფიგურად საკმაოდ პირობითი ცნებაა მისი პოლიტიკური გუნდის სოციალური და კეთილდღეობის პოლიტიკის ერთგვარად აჭრილი იდეოლოგიური და ღირებულებრივი ხედვების შესაფასებლად. მაგრამ მეორეს მხრივ, უნგრეთის სოციალური და ეკონომიკური პოლიტიკების მემარცხენე წაკითხვაც რეალობისგან არანაკლებ აცდენილი შეიძლება აღმოჩნდეს.
მაგალითად, უნგრეთის მთავრობის მიერ 2012 წელს კერძო საპენიო სისტემის ნაციონალიზაციამ, რაც სახელმწიფოს მიერ აქტიური როლის აღებისა და მონაწილეობის ნათელი მაგალითია, შესაძლოა ერთგვარი იდეოლოგიური დაბნეულობა შექმნას დამკვირვებლებში. საქმე ეხება საპენსიო სისტემის პრივატიზაციას, რომელიც უნგრეთმა 1997-99 წლებში მსოფლიო ბანკის აქტიური მონაწილეობით განახორციელა. რეფორმამ ვერ მოიპოვა გრძელვადიანი პოლიტიკური მხარდაჭერა, რის გამოც ყოველი არჩევნების შემდეგ ხშირად იცვლებოდა საპენსიო პოლიტიკის ესა თუ ის კომპონენტი. უკვე მას შემდეგ კი, რაც მკვეთრად შემცირდა კერძო საპენსიო ფონდების მოგება და ნათელი გახდა, რომ “საპენსიო ფონდების კაპიტალიზმი,” (ანუ პენსიით უზრუნველყოფის საჯარო ვალდებულებების კერძო ხელში გადატანა კეთილდღეობის სახელმწიფოს დანახარჯების შესამცირებლად და ფინანსური ბაზრების განვითარების ხელშესაწყობად) – ვეღარ უზრუნველყოფდა საპენსიო ფონდების მდგრადობას, უნგრეთის მთავრობამ ამ პოლიტიკურად არამდგრადი საპენსიო სისტემის სრული ნაციონალიზაცია განახორციელა. “საპენსიო ფონდების კაპიტალიზმის” ნეგატიურ მხარეებზე საუბრისას, სოციალური პოლიტიკის ლიტერატურა ფინანსური კრიზისისა და მისი თანმდევ ეკონომიკურ არასტაბილურობაზე მიუთითებს, რის შედეგადაც, საპენსიო ფონდებმა კერძო დანაზოგებისაგან მოსალოდნელი უკუგება ვეღარ მიიღეს, ხოლო დაფინანსებული განსაზღვრული სარგებელის სქემები დეფიციტური გახდა. ამან კი თავის მხრივ, სახელმწიფო ინტერვენციის აუცილებლობა განაპირობა.
უნგრეთის მთავრობის მიერ კერძო საპენსიო სვეტის ნაციონალიზაციის გადაწყვეტილებაც ერთი შეხედვით თითქოს ამგვარად შეიძლება გავიგოთ, თუმცა, თუ დავაკვირდებით შიდა პოლიტიკურ ვითარებას, ამ ერთი შეხედვით ანტიკაპიტალისტურ ქმედებას სხვა პოლიტიკური ასპექტებიც აქვს: ჯერ კიდევ 1952 წლიდან, შემდეგ კი უფრო ინტენსიურად 70-იან და 80-იან წლებში, უნგრეთის მთავრობა დასავლეთიდან ინტენსიურად იღებდა კრედიტებს, რამაც ათწლეულების განმავლობაში ჭარბი საგარეო ვალის დაგროვება და მნიშვნელოვანი საბიუჯეტო წნეხების გარდა, უნგრეთისათვის გლობალური პროდუქციის სისტემებში ზემოთხსენებული დაქვემდებარებული პოზიცია განაპირობა, რაც Fidesz – ის დასავლური კაპიტალისგან გათავისუფლების პროპაგანტისტული ნარატივის მკვებავად იქცა. ეს ნარატივი აუცილებელს ხდიდა ვალების შემსუბუქებას და დასავლეთზე დამოკიდებულების შემცირებას. ამისათვის, გარდა იმისა, რომ გაიზარდა გადასახადები, მთავრობამ მოახდინა ე.წ. “Nontradables” საქონლის (საჯარო სერვისები, წყალი, ელექტროენერგია) ცენტრალიზაცია, და მან ასევე ნაციონალიზაცია გაუკეთა კერძო საპენსიო სვეტს, რის შედეგადაც მოსახლეობის მიერ ბოლო 20 წლის განმავლობაში ნაგროვები საპენსიო დანაზოგებმა სახელმწიფო ბიუჯეტში გადაინაცვლა მოსახლეობისათვის მათი დაბრუნების პერსპექტივის გარეშე. ამ რადიკალური ნაბიჯის ხარჯზე, უნგრეთის მთავრობამ შეამცირა საგარეო ვალი, თუმცა სახელმწიფოს ჩარევის ეს მოტივაცია არ აიხსნება “საპენსიო ფონდების კაპიტალიზმის” ნაკლოვანებებისაგან, რასაც ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის სხვა ქვეყნებშიც მოხდა, თუმცა მათ ამ გამოწვევას უნგრეთისაგან განსხვავებით, კერძო ფონდებში გადახდილი კონტრიბუციების სახელმწიფო ბიუჯეტში დროებით გადატანით უპასუხეს.
ამდენად, სოციალური პოლიტიკის რეფორმები არ იყო გამიზნული ყველაზე გაჭირვებული მოსახლეობის სოციალური დაცვისკენ, მეტიც, ეს პოლიტიკები ხასიათდებოდნენ ე.წ. “რეგრესული რედისტრიბუციით” რაც მოიაზრებს სიმდიდრის გადანაწილებას მოსახლეობის უფრო მდიდარ ფენაზე, რის შედეგადაც მხოლოდ მოსახლეობის მდიდარი ფენა კიდევ უფრო მდიდრდება (ამის ნათელი მაგალითია საოჯახო პოლიტიკაც, რის შედეგადაც უნივერსალური საოჯახო დახმარებები შეიზღუდა ღარიბი ოჯახებისათვის, ხოლო უფრო მაღალ შემოსავლიანი ოჯახებისთვის – გაიზარდა, რათა ხელი შეეწყო შობადობის ზრდისათვის უფრო შეძლებულ ოჯახებში). ამ ყველაფერმა კი, საბოლოო ჯამში გაამძაფრა საზოგადოებრივი პოლარიზაცია როგორც ეთნიკურ ისე ეკონომიკურ განზომილებებში, და გაზარდა სიღარიბის მაჩვენებელი. ეკონომიკური თუ პერსპექტივის გარეშე დარჩენილი საშუალო-კლასის ახალგაზრდები კი პერსპექტივის ძიებაში ინტენსიურად გადადიან დასავლეთ ევროპაში.
აქვე, უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ პარტია Fidesz – ის უმრავლესობაში დარჩენა უკვე მესამე ვადით (2018 წლის 8 აპრილის არჩევნები) იმის მანიშებელია, რომ ვიქტორ ორბანის ავტორიტარული რეჟიმის კრიტიკა შიდა პოლიტიკურ თუ საერთაშორისო სივრცეში ისევ და ისევ მხოლოდ ლიბერალ-დემოკრატიული პერსპექტივიდან მიმდინარეობს, სადაც ერთ მხარეს არის “ღია საზოგადოება,” ხოლო მეორე მხარეს არიან მისი ავტორიტარ-ნაციონალისტი “მტრები.” დისკურსული სივრცის მხოლოდ ამ იდეოლოგიური პრიზმების მიერ მითვისება ცხადია ვერ ცდება პოლიტიკური დემოკრატიის ნარატივს და ვერ პასუხობს უნგრეთის საზოგადოებაში არსებული სოციალურ პოლარიზაციის, სიღარიბისა და გაუცხოების მზარდ პრობლემატიკებს. სამაგიეროდ ის ხელს უწყობს ორბანის მემარჯვენე-ავტორიტარული რეჟიმის მდგრადობას.
photo: flickr.com
დოკუმენტში გამოთქმული მოსაზრებები ეკუთვნის ავტორს და შეიძლება არ ემთხვეოდეს საზოგადოებრივი მაუწყებლის პოზიციას.
