Gaus: ეს როდის მოხდა?

Arendt: ეს მოხდა 1943 წელს. თავიდან ვერ დავიჯერეთ. იმის მიუხედავად, რომ მე და ჩემი ქმარი სულ ვამბობდით, რომ ეს ბანდა ყველაფერს იკადრებდა. ეს მაინც ვერ დავიჯერეთ, რადგან ამის არანაირი სამხედრო აუცილებლობა არ ყოფილა. ჩემი ქმარი ყოფილი სამხედრო ისტორიკოსია, ამ საქმის რაღაც გაეგება. მეუბნებოდა, ახლა ამ საოცარ ისტორიებს კი ნუ დაიჯერებ, ეს უკვე მეტისმეტიაო. მერე კი, ნახევარი წელი რომ გავიდა, კი დავიჯერეთ, რადგან დაგვიმტკიცეს. სრული შოკი იყო. იქამდე შენ თავს ეუბნებოდი: კარგი, მათ ხომ მტრები მართლაც ჰყავთ. ეს ხომ ბუნებრივია. ან კი ხალხს მტერი რატომ არ უნდა ჰყავდეს? მაგრამ ეს სულ სხვა რამე იყო. ეს იმას ჰგავდა, შენს წინ უფსკრული რომ გაიხსნება. მანადე ისეთი წარმოდგენა ჰქონდათ, რომ ყველა სხვა დანარჩენი შეიძლებოდა კიდევ გამოსწორებულიყო, ისევე როგორც პოლიტიკაშია, როდისმე რაღაც ხომ მაინც სწორდება.  ოღონდ არა ეს. ეს არასდროს არ უნდა მომხდარიყო. აქ მსხვერპლის რაოდენობას არ ვგულისხმობ. ვგულისხმობ გვამების დამზადებას და აშ. – ამაზე ახლა დაწვრილებით აღარ შევჩერდები. ეს არ უნდა მომხდარიყო. ისეთი რაღაც მოხდა, რასაც ჩვენ, ვერცერთი ჩვენგანი ვერ გადახარშავს.  სხვა დანარჩენის შესახებ, რაც იქ ხდებოდა, ვიტყვი ასე: ხანდახან ეს ცოტათი რთული იყო, ვიღაც ძალიან ღარიბი იყო, ვიღაცას დევნიდნენ, ვიღაც იძულებული გახდა გაქცეულიყო, თავი დაეძვრინა და კიდევ რა ვიცი, რა; როგორც ხდება ხოლმე საერთოდ. მაგრამ ჩვენ ძალიან ახალგაზრდები ვიყავით. ის კი არადა, ხანდახან ეს ყველაფერი ცოტათი მართობდა კიდეც. სხვანაირად ვერ ჩამოვაყალიბებ. ოღონდ არა ოსვენციმი. ეს რაღაც სრულიად სხვა რამე იყო. სხვას ყველაფერს გაუმკლავდებოდი, პერსონალურადაც კი.

Gaus: დიდი სიამოვნებით მოვისმენდი თქვენგან, ფრაუ არენდტ, პასუხს კითხვაზე: 1945 წლიდან მოყოლებული რომელმა კონკრეტულმა  ცვლილებებმა ჩამოგიყალიბათ აზრი ომისშემდგომ გერმანიაზე, რომელსაც თქვენ ხშირად სტუმრობთ და სადაც თქვენი უმნიშვნელოვანესი ნაშრომები გამოქვეყნდა?

Arendt: გერმანიაში პირველად 1949 წელს დავბრუნდი. ეს მოხდა ერთ-ერთი ებრაული ორგანიზაციის დავალებით, მაშინაც ძირითადად ებრაული კულტურული მემკვიდრეობის, წიგნების გადასარჩენად. ძალიან კარგი სურვილებით მოვდიოდი. 1945 წლის მერე შემდეგნაირად ვმსჯელობდი: ის, რაც 1933  წელს მოხდა,  სინამდვილეში უმნიშვნელოა  იმის გათვალისწინებით, რაც შემდეგ განვითარდა.  რა თქმა უნდა, მათ შორისაა მეგობრების ღალატი, თუ შეიძლება ასე ბოროტულად ითქვას …

Gaus: … რომელიც თქვენ საკუთარ თავზე იწვნიეთ.

Arendt: ბუნებრივია. მაგრამ ის, ვინც მაშინ მართლა ნაცისტი გახდა და მერე ამაზე სტატიებიც წერა, რამდენად ერთგული იყო პირადად ჩემდამი, ამას მნიშვნელობა აღარ ჰქონდა. მე მათ თვითონ აღარ დაველაპარაკებოდი. ვერც კი შემეხმიანებოდნენ, ჩემთვის აღარ არსებობდნენ. ეს ხომ ცხადია. მაგრამ ისინი მკვლელები არ იყვნენ. ეს იყო  ხალხი, ვინც, როგორც დღეს ვიტყოდი, საკუთარ ხაფანგში გაება. არც მაგათ სდომებიათ ის,  რაც შემდეგ მოხდა. მათ გამო მეჩვენებოდა, რომ სწორედ ამ უფსკრულში უნდა არსებულიყო ფუნდამენტი სამომავლოდ; ზუსტად იგივე ხდებოდა პირადულადაც. მე ვეკამათებოდი ამ ხალხს; არც ძალიან მეგობრული ვარ, არც ძალიან თავაზიანი, ჩემს აზრს ვამბობ. მაგრამ როგორღაც კვლავ მოწესრიგდა საქმე ზოგიერთებთან. როგორც უკვე ვთქვი, ესენი არიან უბრალოდ ადამიანები, რომლებიც ზოგჯერ რაღაცას აკეთებდნენ – რამდენიმე თვის, ან უარეს შემთხვევაში, რამდენიმე წლის მანძილზე; არც მკვლელები არიან და არც ჩამშვებები. როგორც იტყვიან: ადამიანები, რომლებსაც ჰიტლერზე  „რაღაც დაემართათ“.

მაგრამ ყოვლისმომცველი, უდიდესი განცდა, რასაც გერმანიაში დაბრუნებისას გრძნობ, – გარდა  კვლავშეყრისა, რაც ბერძნულ ტრაგედიაში ყოველთვის გარდამტეხი მომენტია  -, არის დიდი შოკი. და ასევე ის განცდა, როცა ქუჩაში  გერმანული ლაპარაკი გესმის. ენით ვერ აღვწერ, როგორ მიხაროდა.

Gaus: ამ წარმოდგენებით ჩამოხვედით 1949-ში?

Arendt: ჰო, დაახლოებით ასე ჩამოვედი. და დღეს, როცა, როგორც იტყვიან, ყველა და ყველაფერი მყარ რელსებზე გადავიდა, დაშორება უფრო გაიზარდა, ვიდრე იქამდე იყო. როცა ესენი ჯერ კიდევ შოკში იყვნენ.

Gaus: რადგან ურთიერთობები აქ, თქვენი აზრით, მეტისმეტად მალე გადავიდა მყარ რელსებზე?

Arendt: დიახ. და ხშირად იმ რელსებზე, რომლებსაც მე არ ვეთანხმები. თანაც არც პასუხისმგებლობას არ ვიღებ.  ამას ვუყურებ გარედან, ასე არაა? ეს ნიშნავს იმას, რომ მე ამაში დღეს ბევრად ნაკლებად ვმონაწილეობ, ვიდრე მაშინ. ეს შეიძლება დროის ბრალიც იყოს, ხომ გესმით. თხუთმეტი წელი ხუმრობა არაა!

Gaus: თქვენ გრძნობთ, როგორ გიძლიერდებათ გულგრილობა?

Arendt: დინსტანცირება. გულგრილობა მეტისმეტია. დისტანცირება რეალურია.

Gaus: ამ შემოდგომაზე, ფრაუ არენდტ, გერმანიის ფედერაციულ რესპუბლიკაში დაიბეჭდა თქვენი წიგნი აიხმანის პროცესის შესახებ, რომელიც გაიმართა იერუსალიმში.  ეს ნაშრომი გამოქვეყნებისთანავე იქცა ამერიკაში დიდი კამათის საგნად;  თქვენი წიგნის მისამართით პრეტენზიები განსაკუთრებით ებრაელთა მხრიდან წამოვიდა. ამ პრეტენზიათა შესახებ თქვენ თქვით, რომ მათი ერთი ნაწილი გამოწვეულია გაუგებრობით, მეორე ნაწილი კი მართულია პოლიტიკური კამპანიით. ამ ყველაფერს ბიძგი მისცა თქვენ მიერ დასმულმა შეკითხვამ: რამდენად შეიძლება ებრაელი ხალხის დადანაშაულება იმაში, რომ ისინი პასიურად ითმენდნენ გერმანელთა მხრიდან მათზე განხორციელებულ მასობრივ მკვლელობებს, ან  რატომ შეირაცხა რამდენიმე ებრაული უხეცესთა საბჭოს კოლაბორაცია თითქმის დანაშაულში თანამონაწილეობად.

თუმცა, ვის როგორ, მაგრამ ჰანა არენდტის პორტრეტის შესაქმნელად ეს აიხმანის წიგნი ბევრ კითხვას ბადებს. ნება მიბოძეთ, დავიწყო ამით: გტკენთ თუ არა გულს დროდადრო წამოჭრილი საყვედურები, რომ თქვენს წიგნს აკლია სიყვარული ებრაელი ხალხისადმი?

Arendt: პირველ რიგში, უაღრესად თავაზიანად გეტყვით, რომ თქვენც უკვე, რა თქმა უნდა, იქეცით ამ კამპანიის ობიექტად. თქვენ ვერ მონახავთ წიგნში ერთ ადგილსაც კი, სადაც მე  ებრაელ ხალხს წინააღმდეგობის არგაწევაში ვადანაშაულებ.  ეს გაააკეთა სხვა ადამიანმა, კერძოდ, ჰერ ჰაუსნერმა (Haussner), ისრაელის სახელმწიფო პროკურატურის თანამშრომელმა,  აიხმანის სასამართლო პროცესზე. იმ შეკითხვებს, რაც მან მოწმეებს ამასთან დაკავშირებით დაუსვა, მე ვუწოდე სულელური და სასტიკი.

Gaus: მე წავიკითხე წიგნი. მე ეს ვიცი. ოღონდ ზოგიერთი ბრალდება, რასაც თქვენ გიყენებენ, ეყრდნობა იმ ტონს, რომელშიც დაწერილია ზოგიერთი პასაჟი.

Arendt: ჰო, ეგ სხვა საქმეა. ამის საწინააღმდეგოდ ვერაფერს ვიტყვი. ამის შესახებაც არ მინდა რამის თქმა. თუკი ითვლება, რომ ამ ამბებზე მხოლოდ პათეტიკურად უნდა წერო … ნახეთ, არსებობს ხალხი, რომელიც მსაყვედურობს ერთ რამეს, და ამის გაგება ასე თუ ისე შემიძლია: კერძოდ, იმას, რომ მე სიცილი ჯერ კიდევ შემიძლია. მაგრამ მე ხომ მართლა ვთვლიდი, რომ აიხმანი იყო მასხარა. აი, მე თქვენ გეუბნებით: მე წავიკითხე და ძალიან ყურადღებითაც წავიკითხე  მაგის დაკითხვის ოქმი, 3600 გვერდი, და მე უკვე ვეღარ დავთვლი, რამდენჯერ გამეცინა; თანაც მთელი ხმით! ამ რეაქციას მსაყვედურობენ! ამის წინააღმდეგ ვერაფერს გავაწყობ. მე ერთი რამე ვიცი ზუსტად: დარწმუნებული ვარ, სიკვდილამდე სამი წუთიც რომ მქონდეს დარჩენილი, მაინც გავიცინებდი. ეს ყოფილა, როგორც თქვენ ამბობთ, ტონი. ტონი დიდწილად ირონიულია, რა თქმა უნდა. და ეს სრული სიმართლეა. ტონი ამ შემთხვევაში ადამიანია, ეს სიმართლეა. როცა მსაყვედურობენ, რომ მე დავადანაშაულე ებრაელი ხალხი: ეს არის ბოროტგანზრახული, პროპაგანდისტული ტყუილი და მეტი არაფერი. ტონი კი არის პრეტენზია ჩემ მიმართ, ჩემი პიროვნების მიმართ. ამის საწინააღმდეგოდ ვერაფერს გავაწყობ.

Gaus: მზად ხართ, რომ ეს ბრალდება ატაროთ?

Arendt: ოჰ, სიამოვნებით. ან კი სხვა რა გზა მაქვს, ასე არაა? მე ხომ ხალხს ვერ ვეტყვი: თქვენ ვერ გამიგეთ, თორემ ჩემს გულში, სინამდვილეში, ესა და ეს ხდება-მეთქი. ეს ხომ სასაცილოა.