***

„დამიწებაზე“ უფრო ადრე ზაზამ დაწერა თავისი ვრცელი მოთხრობა „სიტყვები“, რომელიც ლევიკო ჭყონიას უძღვნა. ლევიკო უკვე აღარ იყო ცოცხალი. ზაზა სულ ბოლომდე, თავის ბოლო დღეებამდე განაგრძობდა ამ მოთხრობასა თუ რომანზე მუშაობას. უკანასკნელ ვარიანტში იმდენი სიუჟეტური ხვეული, ექსცესი და აზრისმიერ-სიტყვიერი ფოიერვერკი ამოტყორცნა წარმოსახვის სიღრმიდან, რომ უწყვეტი თხზვის პროცესიც გაელვებად იქცა, რომელიც თვითონვე მოიხელთა  და აღბეჭდა.

მოთხრობის მთავარი გმირი ლევიკოა. ამ მოთხრობაშიც, როგორც „დამიწებული ლექსის“ სივრცეში, ზაზა რეალობის მიჯნებს სცილდება და გიჟურ ფანტასმაგორიას ქმნის. ფრანც კაფკამ რომ თქვა, ნამდვილი რეალობა ყოველთვის არარეალისტურიაო, – სწორედ ეს არის. ეს მოთხრობა ნამდვილი ფანტასმაგორიაა, ყველაზე ნაცრისფერი და უღიმღამო ყოფითობისა და ყველაზე ქარიშხლიანი ფანტაზიის ნაზავია. თითქოს უბადრუკი რეალობის ნამსხვრევებს თუ ნაკუწებს ქარბორბალა იტაცებს ჰაერში და დაუსრულებლად ატრიალებს. ბოლოს კი ქარი ჩადგება, ისევ ვბრუნდებით რეალობაში და აღმოჩნდება, რომ სანეტარო კანტორა არ არსებულა, სანოტარო კანტორა კი არსებობდა და ახლაც არსებობს. მოთხრობის ბოლოს ზაზა სწორედ ამით არის გულგატეხილი და თავის სასურველ კანტორას რომ ვერ მიაგნო, ფიქრობს, მისამართი შემეშალაო და დასძენს: „ეჰ, – ჯანდაბას ამათი  თავი და ტანი, როგორც ჩანს, ეზოც შემეშალა, ქუჩაც და ქალაქიც!..“

შეეშალა, რა თქმა უნდა, შეეშალა, რადგან რეალობის მიჯნებს მიღმა გასვლა უკვე შეცდომაა. ამგვარი „შეცდომაა“ ყოველგვარი შემოქმედება, შემოქმედი ადამიანის ცხოვრება კი გაელვებაა, ოღონდ ამ „შეცდომაზე“ აღმოცენებული გაელვება. ასე გაიელვა „სიტყვების“ მთავარმა გმირმა ლევიკო ჭყონიამ და გაქრა. მასთან ერთად ზაზაც გაქრა და დარჩა ეს მოთხრობა, სადაც ლევიკო ფანტასტიკურ ფრაზებს აკოწიწებს, თხზავს, ანაწევრებს, ჰაერში ალივლივებს და ამ სიტყვებთან ერთად ლივლივებს თვითონაც. ერთ მშვენიერ დღეს კი ამ მოლივლივე ფრაზებთან ერთად ზაზას ოთახის ფანჯრიდან გადაეშვება და უმტკივნეულოდ დაეშვება ქვაფენილზე, დაეშვება და… ფეხზე დადგება.

და აქ მახსენდება „სიტყვებში“ მოყვანილი იგავი ფრთების შესახებ. იადონის გალიაში ღამით ვირთხა შეიპარება და ამ დაფრთხალ ფრინველს ფრთებს მოაჭამს. რატომ ხდება ჩემს ცხოვრებაში ასეთი რაღაცები? – ამბობს ლევიკო.

ეს იგავი სიმბოლურია. აქ თითქოს ცხოვრების გროტესკული სახეა აღბეჭდილი; ვერაგი ცხოვრება ფრთებს უკვეცავს ადამიანს, რადგან სწორედ ფრთებშია მაგიური ძალა, რითაც ის უპირისპირდება მიწიერ ცხოვრებას. ლევიკო მხატვარი იყო და მახსოვს ტუშით შესრულებული მისი ნამუშევარი – ფრთებმოჭმული იადონი.

ერთხელ ლევიკოსთან ავედით მე და ზაზა. ლევიკო ზაზას მეზობლად ცხოვრობდა. დიდხანს ვსაუბრობდით. კედელზე მისი ახლადშესრულებული ტილო ეკიდა – ამ ტილოზე გამოსახული იყო ახალგაზრდა გარდაცვლილი ადამიანი. ფიგურა თითქმის მთელ სურათს ავსებდა, მხოლოდ სურათის ზედა ჩამუქებულ კუთხეში საკმაოდ მოზრდილი შემზარავი ვირთხა იყო დახატული. იმხანად ზაზას და ლევიკოს ერთი ახლობელი დაიღუპა და ასე გადმოსცა ლევიკომ თავისი შთაბეჭდილება.

***
ასეთი იყო ჩემი მუშაობა ზაზას რედაქციაში. მას აქეთ ოცდახუთ წელზე მეტი გავიდა. იმ რედაქციაში დიდხანს არ გავჩერებულვარ. ასე რომ, ჯერ დროებით გაიყარა ჩემი და ზაზას გზები, მერე კი სამუდამოდ. ბევრი რამ გამომყვა იმ ყრუ ოთახის  ანუ მივიწყებული რედაქციის ღრმა წიაღიდან – საუბრები, ლექსები და შუქ-ჩრდილები, რომლებიც ბავშვობაში მაბრუნებდა. მითუმეტეს, რომ ყოველივე ამის მძაფრი ნოსტალგია მქონდა იმ სასტიკ, უსინათლო და უპოვარ დროში. ჯერ მარტო პანოვი რად  ღირდა, პოეზიით და ალკოჰოლით გაჟღენთილი კაცი და ჯვებეც – მისი ხელით შექმნილი ფოტოანაბეჭდები. მან ხომ დრო აღბეჭდა! სურათები ადრეც მქონდა გადაღებული, თუმცა რატომღაც არასდროს მიგრძვნია, რომ ფოტოები დროის ანაბეჭდები იყო. ალბათ იმიტომ, რომ ჯვებემ რაც მაშინ აღბეჭდა, ყველაფერი უკვალოდ გაქრა. გაქრა ოთახები, საგნები, ადამიანები, მთელი ის ატმოსფერო და მეც. დროის იმ დაძაბულ მონაკვეთში, 90 -იან წლებში მე სრულიად სხვაგვარი ვიყავი, ისეთი, როგორიც არც მანამდე ვყოფილვარ და არც მერე. რედაქციის ის ყრუ ოთახი, მართლაც ნირვანად თუ თავშესაფრად მესახებოდა, სადაც იმ სასტიკ დროში ერთმანეთს როგორღაც ვაძლებინებდით. აკი ერთად ვართ აღბეჭდილები ფოტოზე შეყოვნებული დროის ჩარჩოში მე, გიგა, გოგია, ზაზა; ზოგ სურათში მამაჩემიც არის, რომელიც საღამოობით გამომივლიდა და ერთად მივდიოდით შინისაკენ. და ეს ადამიანები აღარ არიან, ისინი დროის მდინარებამ წაიღო. დარჩა მხოლოდ ის, ვინც სურათს იღებდა – ჯვებე და დავრჩი მე. არა, სხვებიც დარჩნენ, ისინი, ვინც იქვე ირჯებოდნენ, მაგრამ სურათებში არ აღბეჭდილან… ზაზა ყველა სურათშია, მაგრამ უცნაურია, მისი გამოსახულება თითქმის არაფერს არ მეუბნება, რადგან ის უფრო ცხოვლად ჩემს წარმოსახვასა და მახსოვრობაშია აღბეჭდილი. მე მახსოვს იმდროინდელი მისი ყოველი სიტყვა, მიმიკა, მიმოხრა… და ზაზა აღიბეჭდა კიდევ თავის დამიწებულ ლექსში. ეს ლექსიც ფოტოსავით მკაფიოდ გადმოსცემს იმ დროის განწყობას, რომელიც გაქრა და, როცა ყოველივე ამას იხსენებ ან ფოტოსურათებს ათვალიერებ, ხედავ, რომ დრო ისევე დაუდევრად და უკითხავად მიაფრიალებს ადამიანებს, როგორც გვიანი შემოდგომის ქარი ქვაფენილზე დაყრილ ხმელ ფოთლებს. წარმავალობის სისასტიკეს დროის იმ მონაკვეთში ძალიან მძაფრად ვგრძნობდი, არადა, ჩემი ახლობელი ადამიანები ჯერ კიდევ ჩემ გარშემო იყვნენ და სურათსაც ერთად ვიღებდით. მაშ, რა იყო ეს, წინათგრძნობა? არ ვიცი, ძნელი სათქმელია.

***

ამასწინათ ვერის უბანში ზედ იმ რედაქციის ეზოსთან ჩამოვიარე, სადაც ადრე ვმუშაობდი, ვიფიქრე, ერთი შევიხედავ, აქ რა ხდება-მეთქი და შევედი. ოცდახუთ წელზე მეტი გავიდა მას აქეთ, რაც დავტოვე იქაურობა. ზაფხულის ისეთივე საღამო იყო, როგორსაც არაერთხელ შევსწრებივარ  იმ სიყუდროვეში. რამდენმა წყალმა ჩაიარა მას შემდეგ, რა აღარ მოხდა ჩემს ცხოვრებაში და ჩემი ცხოვრების გარეთაც, ეს ეზო კი მაინც ძველებურ იერს ინარჩუნებდა. მზე ჩადიოდა, მაღალ და ტანმსხვილ ალვის ხეში იხლართებოდა ჩამავალი მზის სხივები და ეზოს ქვაფენილზე იბნეოდა. გამახსენდა, როგორ ვისხედით მე და ზაზა რედაქციის შენობის ნირვანად წოდებულ ერთ პატარა ოთახში, როგორ მოვითავებდით ჟურნალის საქმეს და როგორ ვიწყებდით ათას რამეზე საუბარს. წახემსებაც გვიწევდა, თითო ბოთლი ღვინოც გვქონდა, ხან ვინ შემოგვიერთდებოდა და ხან ვინ. მეტწილად ჯვებე აღსაბაძე და გოგია. ჯვებე სურათებსაც გვიღებდა. ამ სურათებში ჩანს გამქრალი დრო და რედაქციის უბადრუკი რეკვიზიტი, რომელშიც ყოველდღიური ყოფის აბსურდულობაა არეკლილი. ყველაფერი ოთახის მტვერსა და შუქ-ჩრდილებშია გახვეული. რაც დრო გავიდა, სურათებში მტვერმაც იმატა და შუქ-ჩრდილებმაც. ეზოში რომ შევდგი ფეხი, ჯერ შენობისკენ წავედი, მერე კი სოკო-შადრევანთან და გრძელ სკამთან თავმოყრილ ადამიანებს გავხედე და მათკენ გავემართე. ერთ ფეხზე მდგომს გამოველაპარაკე და, რაოდენ საკვირველიც არ უნდა იყოს, თანდათან შევიცანი – ეს ჯვებე იყო, ფოტორეპორტიორი, რომელიც თითქმის აღარც კი ჰგავდა თავისთავს. ჩაიღიმა და ჩაღიმებაზე ვიცანი, სახის ნაკვთებში ძველებური ირონია გამოსჭვიოდა. „შენც ჩემსავით გამოცვლილხარ“, – მითხრა მან. ეს ნათქვამი ძალიან მეუცნაურა; ჯერ – ერთი იმიტომ, რომ ის ჩემზე ბევრად უფროსი იყო, და მეორეც, ის ისეთი გამოცვლილი მეჩვენა, რომ ვეღრც კი ვიცანი, ჩემს თავს კი საამისოს ვერაფერს ვატყობდი. მერე სხვებსაც გადავხედე – აქ იყვნენ იულონი, იგორა და სხვა, ამ ეზოში ძველთაგანვე მომუშავე და მოფუსფუსე ადამიანები. უბრალოდ, ისინი მართლაც ისე გამოცვლილიყვნენ, რომ როგორც იტყვიან, მათი ცნობა ეშმაკსაც გაუჭირდებოდა. სკამზე ისხდნენ და იღიმებოდნენ. ისინი თითქოს სხვა ქვეყნიდან იყვნენ მოსულები, დაპატარავებულები მეჩვენებოდნენ, პიგმეებს ჰგავდნენ და მათ სახეზე აღბეჭდილი მოღრეცილი ღიმილი მხოლოდ გაოცებას იწვევდა, მეტს არაფერს.